Mu nsoñgi u bebee le 35 000 i Mbôgi Yéhôva i i ba niñil i loñ Jaman ni biloñ bipe isi bémbe i Nazi i Hitler, bebee le 1 500 i bi wo mu ngéda njiiha ba mbéna sébél le “Holocauste.” Inyu babobasôna bé bon di nyi manjom ma nyemb yap. Minyiña mi ngi kenek ni bisu, jon nsoñgi wap ni miñañ mimpe mi mi ntihba bo, bi ga yiba ni ngéda.

•  Lelaa ba bi wo?

•  Inyuki ba bé tééñga bo?

•  Hee ba bi wél?

•  Bahogi ba ba bi nôla

•   Bisônda bi bi nol bahogi: Bisônda bi bi nol bebee le 400 i Mbôgi Yéhôva i loñ Jaman ni biloñ bipe isi bémbe i Nazi i Hitler. Libim li bi tagbe i bikééhene, li kôs mbagi nyemb, ndi tole ba nkit bo miño. Bape ba bi nôla ni njel mangaa, tole ba péni bo, ibabé le ba tagbe i bikééhene.

•   Matééda mabe kiyaga i mok: Iloo 1 000 hi Mbôgi Yéhôva i bi wo i ñamb mok mi nsem ni mok mimpe mi Nazi. Ba bé sélha bo nson njok letee ni nyemb, bape ba bi wo ndik inyu ndééñga, njal, ngandak lihep, makon, to le kiki ba bi kôs bé matibla ma kôli. Matééda mabe mana kiyaga, ma bi boñ le bahogi ba wo ndék ngéda i mbus kobla yap i mamélél ma gwét bi ntôla bi nyônôs biba.

•   Manjom mape: Mbôgi Yéhôva ihogi i bi wo ikété bitun bisônda bi bé yônôs ni mbebi i nkit nhébék; bape ba wo kiki binuga le lôk dokta i bééna gwélél ndik inyu léba makeñge ma mondo; bape ki, ba ôm bo bandondok inyu nol bo.

 Ba bé tééñga Mbôgi Yéhôva inyule ba bé ba tiñi ni biniigana bi Bibel. Ngéda baénél ba Nazi ba bi bat Mbôgi Yéhôva le i boñ mam Bibel i nsôña, Mbôgi Yéhôva i bi tjél nôgôl bo. Ba bi pohol i “nôgôl Nyambe kiki ñane iloo bôt.” (Minson 5:​29, MN) Di béñge mintjep ima het ba bi pohol i boñ hala.

1.   I tjél yoñ ngaba ni mam ma mb’ô (pôlitik). Nlélém kiki Mbôgi Yéhôva i len i mboñ ni nkoñ isi wonsôna, Babok mbôgi ba ba bé niñ isi bémbe i Nazi ba bé yoñ bé ngaba yo ki yo i mam ma pôlitik. (Yôhanes 18:36) Jon ba bi tjél

   •   Yila bisônda ndi to nit biliya bi gwét.​—Yésaya 2:4; Matéô 26:52.

   •   Ti kiñ yap inyu pohol béaga loñ tole jôp minlôñ mi Nazi.​—Yôhanes 17:16.

   •   Yéga yimbne mbasa i Nazi to kal le, “Heil Hitler!”​—Matéô 23:10; 1 Korintô 10:14.

2.   I niñ inoñnaga ni hémle yap. To hala kiki ba bi sôña bo i niñ inoñnaga ni hémle yap, Mbôgi Yéhôva i bi ke ni bisu i

   •   Kodba inyu masoohe ni bibégés.​—Lôk Héber 10:24, 25.

   •   Añal nwin u Bibel ni kap bikaat bi ntoñol Bibel.​—Matéô 28:19, 20.

   •   Unda bôt bap ba libôk loñge ñem, yak i pan bon ba Lôk Yuda.​—Markô 12:31.

   •   Téñbe mu hémle yap, ba tjélék sane mapep le ba ntañba hémle yap.​—Markô 12:30.

 Malét nkeñi la Robert Gerwarth a nsugus ni bibañga bini inyu Mbôgi Yéhôva le, “ndik ntôñ wap wotama won u bi kôs ndééñga mu énél i Hitler inyu ini njom yotama le ba bé téñbe ni base yap inoñnaga ni hémle yap.” a Bôt ba mok bape, mu ñamb mok mi nsem, ba bé diihe Mbôgi Yéhôva ngandak inyu bitelbene gwap bi ngui. Mut mok wada, nu a ba lôl i loñ Ôstrik (Autriche) a bi yimbe le: “Ba nke bé i gwét. Ba neebe le ba nôla ilole bon ba nol mut numpe.”

•   Ñamb mok mi nsem: Libim li Mbôgi Yéhôva li bi wo mu ñamb mok mi nsem. Ba bi len bo i ñamb mok kiki bo Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, ni Sachsenhausen. Ndik mu mok mi Sachsenhausen, bebee le 200 i Mbôgi Yéhôva i bi wo, inoñnaga ni ñañga ba nla bôdôl ñem.

•   Mamok mape: Mbôgi Yéhôva ihogi i bi kôs ndééñga letee ni nyemb, ikété bon ba mandap ma mok. Bape ba bi wo inyu ndôm ni mambabaa ba bi kôs mu bitun bi mambadga.

•   Madap ma mok mbôñglak inyu nol bôt: Mbôgi Yéhôva i bi nôla téntén i mandap ma mok ma Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ni Halle/Saale. Di nkônde ki le Mbôgi Yéhôva i bi nôla i bebee le 70 ba bahoma bape, inoñnaga ni ñañga u mut a nla bôdôl ñem.

•  Jôl: Helene Gotthold

   Homa a bi nôla: Plötzensee (Berlin)

   Helene a bé mbiibaga, a ban-ga bon iba; ba bi gwel nye ngandak ngélé. I nwii 1937, ba bi bep bép nye i tun mambadga, kayéle a nimis man a bééna libum. I hilo 8 hi sôn Libuy li nyéé (sôn jôm ni iba), nwii 1944, ba kit nye ño ni njel kei i nkit miño i mok mi Plötzensee, Berlin.

•  Jôl: Gerhard Liebold

   Homa a bi nôla: Brandenburg

   Gerhard a bééna môm-ma (20) ma nwii ngéda ba bi kit nye ño i hilo 6 hi sôñ Mpuye (sôn itan), nwii 1943; hala a bé nwii ima i mbus le ba bi kit yak isañ ño mu nlélém ndap mok. Mu kaat yé matjôla, a bi tilna lihaa jé ni wande yé lana le: “Ibabé ngui i nlôl ni Nwet, ki me nla bé kil munu njel ini.”

•  Name: Rudolf Auschner

   Homa a bi nôla: Halle/Saale

   Rudolf a bééna ndik 17 nwii ngéda ba bi kit nye ño i hilo 22 hi sôñ Dipos (sôñ bôô), nwii 1944. Mukété kaat matjôla a tilna nyañ, a kal le: “Ngandak lôk kéé i nkil munu njel ini, hala nyen yak me m’a boñ.”