1. ?Ndɛ fɛ benin yɛ Zifu’m be tili-ɔ?

 ZIFU’M be tili ndɛ fɛfɛ kpa kun. Yɛle kɛ Zoova ‘dili junman famiɛn Sirisi i akunndan’n nun’ maan ɔ yacili be nun. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn be o Babilɔnin lɔ w’a di afuɛ kpanngban kpa. Famiɛn’n yoli maan be boli ndolo sinnin nvle wunmuan’n nun kɛ Zifu’m be kwla sa be sin be klɔ ‘be ko kplan Zoova m’ɔ ti Izraɛl Ɲanmiɛn’n i sua’n.’ (Ɛsd. 1:1, 3) Kɛ be tili ndɛ sɔ’n, aklunjɔɛ’n kunnin be kpo. Afin be si kɛ bé kwlá sú be Ɲanmiɛn’n be nvle’n nun lɔ ekun.

2. ?Junman benin yɛ Zifu nga be sali be sin Zerizalɛmun’n be dili-ɔ?

² Afuɛ 537 ka naan Klisifuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n nun’n, Zifu wie’m be sali be sin Zerizalɛmun. Laa’n, klɔ sɔ’n ti Zida nvle’n i klɔ dan. Kɛ be juli lɔ’n, w’a cɛman be boli Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ bo. Ɔ maan kɛ afuɛ 536 wá jú’n nn b’a wla sua’n i bo ase.

3. ?Sa kekle benin yɛ ɔ tɔli Zifu’m be su-ɔ?

³ Kɛ Zifu’m be boli Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ bo’n, be kpɔfuɛ’m be wa tanndannin be ɲrun kpa. Yɛle kɛ nvle nga be bo sin yia be’n “be yoli nga be ko yo naan b’a bubu Zidafuɛ’m be sa sin’n. Be wlanwlannin be.” (Ɛsd. 4:4) Zifu’m be buli i kɛ nn b’a wun wie. Kannzu i tɛtɛ kpa bɔbɔ’n wo siɛn. Yɛle kɛ afuɛ 522 nun’n, Pɛrsi famiɛn uflɛ wa jasoli su. Be flɛ i kɛ Artaksɛrksɛsi. * Kɛ Zifu’m be kpɔfuɛ’m be tili ndɛ sɔ’n, be waan bé yó naan famiɛn uflɛ sɔ’n jran Zifu’m be junman’n mlɔnmlɔn. Be waan ‘bé jrán Pɛrsifuɛ’m be mmla’n su’ naan b’a kwla yo sɔ. (Jue. 94:20) Be klɛli Famiɛn Artaksɛrksɛsi i fluwa be seli i kɛ Zifu’m be kunndɛ kɛ bé jáso i wun. (Ɛsd. 4:11-16) Famiɛn’n fali be ato ndɛ sɔ’n su, yɛ ɔ seli Zifu’m be kɛ  be yaci Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ. (Ɛsd. 4:17-23) I sɔ’n ti’n, Zifu’m be jrannin sua’n i kplanlɛ.—Ɛsd. 4:24.

4. ?Kɛ Zifu’m be kpɔfuɛ’m be tanndannin be ɲrun’n, ngue yɛ Zoova yoli-ɔ? (Ezai 55:11)

⁴ Nvle nga be bo sin yia Zifu mun’n be nin Pɛrsi lɔ sran dandan wie’m be fuali kpa kɛ bé yó naan nán Zifu’m be kplan Ɲanmiɛn i sua’n kun mlɔnmlɔn. Sanngɛ Zoova liɛ’n ɔ kunndɛ kɛ be kplɛn i sua’n lele be guɛ i bo. Kusu kɛ Zoova ko kan ndɛ kun’n, nn w’a kan. (An kanngan Ezai 55:11 nun.) I sɔ’n ti’n, Zoova kpali Zakari kɛ ɔ yo i nuan ijɔfuɛ yɛ ɔ yoli maan ɔ wunnin aolia nun ninnge mɔcuɛ. Kpɛkun ɔ seli i kɛ ɔ kan aolia nun ninnge sɔ’m be ndɛ kle Zifu mun fa wla be fanngan. Aolia nun ninnge sɔ’m be ukali Zifu mun naan b’a sroman be kpɔfuɛ mun. Asa’n, be ukali be naan b’a di Zoova i junman’n b’a wɔ be ɲrun. Aolia nun ninnge nga Zakari wunnin be’n, be nun nnun su’n yɛle kannin siewlɛ kun nin olivie waka nɲɔn.

5. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

⁵ E kwlakwla ɔ ju wie’n e sa sin bubu e. Ɔ maan sɛ e fa e ɲin e sie i aolia nun like nnun su nga Zakari wunnin i’n su’n, i sɔ’n úka e kpa. Sɛ e wun aolia nun like sɔ’n i wlɛ’n, i sɔ’n úka e naan sɛ e kpɔfuɛ’m be kle e yalɛ annzɛ sɛ e su sa’m be kaci annzɛ sɛ anuannzɛ’n fa ajalɛ kun naan e wunmɛn i wlɛ’n y’a kwla su Zoova kpa titi.

6. ?Wafa sɛ yɛ kannin siewlɛ nin olivie waka nɲɔn nga be kan be ndɛ Zakari 4:1-3 nun’n ukali Zifu mun-ɔn? (An nian desɛn ng’ɔ o fluwa’n i bui’n su’n.)

⁶ An kanngan Zakari 4:1-3 nun. Kannin siewlɛ nin olivie waka nɲɔn nga Zakari wunnin be’n ti’n, Zifu’m be ɲannin wunmiɛn be jrannin be kpɔfuɛ’m be ɲrun kekle. ?Wafa sɛ? E sie i nzɔliɛ kɛ kannin nzue’n wieman kannin siewlɛ’n nun le. Kannin nzue sɔ’n fin olivie waka nɲɔn’m be nun gua kpongbo kun m’ɔ o kannin siewlɛ’n i ti su’n nun. Kpɛkun ɔ fin kpongbo’n nun gua kannin siewlɛ’n nun. Ɔ maan kannin siewlɛ’n i kannin nso’m be jue tititi. Kɛ Zakari wunnin i sɔ’n, ɔ usali anzi’n kɛ: “?Ngue yɛle ninnge nga mun?” Anzi’n tɛli i su kɛ: “Ndɛ nga Anannganman’n kan kle Zorobabɛli’n yɛ: ‘Nán kɛ ɔ wue kekle’n ti-ɔ, yɛ nán kɛ ɔ wunmiɛn dan’n ti yɛ a kwla di junman’n niɔn, sanngɛ min wawɛ’n ti yɛ maan a kwla di-ɔ.’” (Zkr. 4:4, 6) Kannin nzue ng’ɔ fin olivie waka nɲɔn’n be nun’n, ɔ ti Zoova i wawɛ’n i nzɔliɛ. Zoova i tinmin’n wieman le. Kannzɛ Pɛrsifuɛ’m be sonja’m be le wunmiɛn sɛ’n, sanngɛ be wunmiɛn’n juman Zoova liɛ’n nun kaan sa. Ɔ maan kɛ mɔ Zoova o Zifu’m be sin’n ti’n, be kwla jran be kpɔfuɛ sɔ’m be ɲrun kekle yɛ be kwla kplan sua’n lele be guɛ i bo. Ndɛ nga anzi’n kan kleli Zakari’n wlali Zifu’m be fanngan kpa. Be wunnin i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ be lafi Zoova su yɛ be bo junman’n i dilɛ bo ekun. I sɔ kusu yɛ be yoli-ɔ. Kusu nn blɛ sɔ’n nun’n be nin-a manman be atin kɛ be kplan sua’n ekun.

7. ?Ngue sa yɛ ɔ juli m’ɔ ukali Zifu’m be kpa-ɔ?

⁷ Sa kun ti’n Zifu’m be wla wa guali ase kan. Yɛle kɛ afuɛ 520 nun’n, Pɛrsi famiɛn uflɛ wa jasoli su ekun. Be flɛ i kɛ Dariisi Klikli. Kɛ ɔ kacili famiɛn’n i afuɛ nɲɔn su’n, ɔ wunnin i kɛ, kɛ be seli Zifu’m be kɛ be yaci Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ’n i sɔ’n timan su. I sɔ’n ti’n, ɔ mannin Zifu’m be atin kɛ be kplan sua’n lele be guɛ i bo. (Ɛsd. 6:1-3) Ajalɛ nga famiɛn’n fɛli i lɛ’n, ɔ boli sran kpanngban be nuan. Sanngɛ w’a kaman ngalɛ’n su. Ɔ seli be nga be tanndan Zifu’m be ɲrun’n be kɛ be yaci be ndɛnngan. I kpa bɔbɔ’n, ɔ seli be kɛ be man be sika nin sua kplanlɛ ninnge mun. (Ɛsd. 6:7-12) Ɔ maan afuɛ 515 nun’n, Zifu’m be wieli Ɲanmiɛn i sua’n i kplan.—Ɛsd. 6:15.

8. ?Sɛ sran’m be kle e yalɛ’n, ngue yɛ ɔ kwla uka e-ɔ?

 ⁸ Andɛ kusu’n, sran’m be kle Zoova i sufuɛ’m be yalɛ. I wie yɛle kɛ nvle wie’m be nun’n, awa’n kplinman su kɛ aniaan’m be yo Ɲanmiɛn sulɛ nun ninnge wie mun. I sɔ’n ti’n, be tra aniaan mun yɛ ‘be fa be kɔ mɛn siefuɛ nin famiɛn’m be ja su.’ (Mat. 10:17, 18) Sanngɛ ɔ ju wie’n, famiɛn uflɛ jaso su. Ɔ maan aniaan’m be kwla ɲan be ti kan be su Ɲanmiɛn. Wie liɛ kusu’n, jɔlɛ difuɛ kun kwla di aniaan’m be ndɛ’n i uflɛ kpɛkun ɔ man be ndɛ fɛ. Sanngɛ lika uflɛ wie’m be nun’n, aniaan’m be osufuɛ mun yɛ be kle be yalɛ-ɔ. (Mat. 10:32-36) Kpɛ sunman’n, kɛ be osufuɛ sɔ’m be kle be yalɛ lele mɔ be wun kɛ ɔ ti ngbɛn’n, kpɛkun be yaci be yalɛ klelɛ. Wie liɛ bɔbɔ’n, be osufuɛ nga be kleli be yalɛ tɛtɛ kpa’n, be nun wie’m be kaci Zoova i sufuɛ. I sɔ’n ti’n, kɛ sran’m be kle e yalɛ’n, nán maan e sa sin bubu e. Maan e jran kekle. E Ɲanmiɛn Zoova le tinmin yɛ ɔ jin e sin. I sɔ’n ti’n, ɔ fataman kɛ srɛ kun e.

9. ?Ngue ti yɛ kɛ Zifu kpɛnngbɛn’m be wunnin Ɲanmiɛn i sua uflɛuflɛ mɔ b’a wlɛ i bo ase’n be sunnin-ɔn?

⁹ Kɛ be wlali Ɲanmiɛn i sua’n i bo ase’n, Zifu kpɛnngbɛn wie’m be sunnin. (Ɛsd. 3:12) Zifu kpɛnngbɛn sɔ’m be wunnin Ɲanmiɛn sua nga Salomɔn kplannin’n. Ɔ maan kɛ be fa sunnzunnin Ɲanmiɛn sua uflɛuflɛ nga be su kplan’n, be wunnin i kɛ ‘ɔ juman laa liɛ’n nun kaan sa.’ (Aze 2:2, 3) I sɔ’n ti’n, be wla boli be wun dan. Sanngɛ aolia nun like nga Zakari wunnin i’n ti’n, be wla guali ase kan. ?Wafa sɛ?

10. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ nga anzi’n kannin m’ɔ o Zakari 4:8-10 nun’n ɔ ukali Zifu mun-ɔn?

¹⁰ An kanngan Zakari 4:8-10 m’ɔ o ja ngua lɔ’n nun. * Anzi’n seli kɛ Zifu’m “be klun wá jɔ́, yɛ bé wún ɲanman mɔ sunmun o i nuan’n [nvle siefuɛ] Zorobabɛli i sa nun.” ?Ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle benin? Laa’n, kɛ bé kplán talɛ’n, be fa ɲanman mɔ sunmun o i nuan’n be nian sɛ ɔ ti trele-o. Ɔ maan ndɛ nga anzi’n kannin’n i bo’n yɛle kɛ bé wíe sua’n i kplan. I kpa bɔbɔ’n bé kplɛ́n i kɛ nga Zoova bɔbɔ fa klo’n sa. Kannzɛ bɔbɔ Zifu wie’m be bu i kɛ Ɲanmiɛn i sua nga be su kplan’n ɔ juman laa liɛ’n nun’n, sanngɛ  Zoova i klun jɔ sua sɔ’n su. I sɔ’n ti’n, ɔ fata kɛ be kusu be klun jɔ su wie. Zoova liɛ’n, like ng’ɔ ti i cinnjin’n yɛle kɛ wafa nga bé sú i sua sɔ’n nun’n ɔ yo kɛ nga i bɔbɔ fa klo’n sa. Sɛ Zifu’m be su i kɛ ng’ɔ fa klo’n sa’n, i klun jɔ́ be wun kpɛkun bé dí aklunjɔɛ ekun.

11. ?Sa benin wie mun yɛ be kle Zoova i sufuɛ’m be yalɛ-ɔ?

¹¹ Kɛ e su sa’m be kaci’n, i sɔ’n kle e nun sunman e yalɛ. I wie yɛle kɛ be mannin aniaan wie mɔ be di Ɲanmiɛn junman blɛ kwlaa nun w’a cɛ’n be junman uflɛ. Nanwlɛ, i sɔ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman be. Wie’m be liɛ’n, be afuɛ’n ti’n be seli be kɛ be jran junman nga be di’n. Kusu nn be klo junman sɔ’n i kpa. Sɛ e su sa’m be kaci naan e sa sin bubu e’n, i sɔ’n ti su. Afin ɔ ju wie’n, e wunman like nga ti yɛ be fali ajalɛ sɔ’n i wlɛ annzɛ e klun jɔman su. Wie liɛ kusu’n, e fa andɛ blɛ’n e fa sunnzun laa blɛ liɛ’n. Kpɛkun e se e wun kɛ e kwlá yoman like kpa fi e manman Zoova kun. Ɔ maan e sa sin bubu e. (Nya. 24:10) ?I lɛ nun’n, wafa sɛ yɛ aolia nun like nga Zakari wunnin i’n kwla uka e naan y’a tu e klun y’a su e Ɲanmiɛn’n titi-ɔ?

12. ?Sɛ e su sa’m be kaci naan e sa sin bubu e’n, wafa sɛ yɛ aolia nun like nga Zakari wunnin i’n kwla uka e-ɔ?

¹² Sɛ e su sa’m be kaci’n, maan e fa e ɲin e sie i ninnge nga Zoova maan e kwla yo be’n be su. Dɔ nga su’n, Zoova su di junman dan kpa kun. Kpɛkun e nin i yɛ e di junman sɔ’n niɔn. I sɔ’n ti e cenjele like dan. (1 Kor. 3:9) Junman nga e di e man Zoova’n kwla kaci, sanngɛ klolɛ nga Zoova klo e’n ɔ su kaciman le. I sɔ’n ti’n, sɛ anuannzɛ’n fa ajalɛ kun naan ɔ wɔ e trele’n, nán e bu like nga ti yɛ be fali ajalɛ sɔ’n i akunndan sa trilili. Nán e se kɛ “laa blɛ liɛ’n” ti kpa tra andɛ blɛ liɛ’n. Sanngɛ maan e srɛ Zoova kɛ ɔ uka e naan e fa e ɲin e sie i ajalɛ sɔ’n i su ye nga é wá ɲɛ́n i’n i su. (Aku. 7:10) Nán e bu ninnge nga e kwlá yoman be kun’n be akunndan. Sanngɛ maan e bu ninnge nga e kwla yo be dɔ nga su’n be akunndan. Aolia nun like nga Zakari wunnin i’n kle e kɛ ɔ ti cinnjin kɛ e bu akunndan kpa titi. Sɛ e yo sɔ’n, kannzɛ bɔbɔ e su sa’m be kaci sɛ’n, é dí aklunjɔɛ yɛ é sú Ɲanmiɛn kpa titi.

13. ?Ngue ti yɛ Izraɛlifuɛ wie’m be buli i kɛ ajalɛ nga be fɛli i kɛ bé bó sua’n i kplanlɛ bo ekun’n timan ajalɛ kpa-ɔ?

¹³ I nun mɔ be seli kɛ nán be kplan Ɲanmiɛn i sua’n i kun’n, Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan Zozie nin nvle siefuɛ Zorobabɛli mɔ be  dun Zifu’m be ɲrun mmua’n, “be bo yoli kun naan b’a man Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ’n su ekun.” (Ɛsd. 5:1, 2) Atrɛkpa’n, Zifu wie’m be buli i kɛ nán ajalɛ kpa yɛ be fɛli i lɛ-ɔ. Afin be kwlá fiaman be kpɔfuɛ’m be wun be kplanman sua’n. Saan bé wún be yɛ bé yó like kwlaa nga be kwla yo naan b’a jran junman’n. Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ fata kɛ Zozie nin Zorobabɛli be wun i wlɛ kɛ Zoova suan be bo. Zoova kusu w’a yaciman be lɛ sa ngbɛn. ?Ngue yɛ ɔ yoli-ɔ?

14. ?Kɛ nga Zakari 4:12, 14 be fa kan’n sa’n, ngue yɛ ɔ guali Zozie nin Zorobabɛli be wla ase-ɔ?

¹⁴ An kanngan Zakari 4:12, 14 m’ɔ o ja ngua lɔ’n nun. * Anzi’n seli Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Zakari kɛ olivie waka nɲɔn’m be ti “sran nɲɔn mɔ Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n” be nzɔliɛ. Sran sɔ mun yɛle Zozie nin Zorobabɛli. Asa’n, anzi’n seli i kɛ sran sɔ mun ‘be jin asiɛ wunmuan’n i Min’n mɔ yɛle Zoova’n i wun lɛ.’ Nanwlɛ, i sɔ’n ti be cenjele like dan. Zoova fa be di junman yɛ ɔ lafi be su kpa. I sɔ’n ti’n, ɔ fata kɛ Izraɛlifuɛ’m be kusu be lafi be su naan be nanti ajalɛ kwlaa nga be fa’n su.

15. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e bu Biblu’n i like cinnjin-ɔn?

¹⁵ Ninnge nga Zoova sin be lika kle e atin andɛ’n be nun kun yɛle Biblu’n m’ɔ ti i nuan Ndɛ’n. Biblu’n nun’n, Zoova kle e wafa nga e kwla su i naan i klun w’a jɔ su’n. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e bu Biblu’n i like cinnjin-ɔn? Maan e bo e ɲin ase e kanngan nun kpa yɛ e mian e ɲin naan e wun i nun ndɛ’n i wlɛ. I lɛ nun’n, maan e usa e wun kɛ: ‘?Kɛ n kanngan Biblu’n nun’n annzɛ n kanngan e fluwa’m be nun’n, n jran kan n bu su akunndan? ?Kɛ n kanngan Biblu’n nun mɔ n tɔ ndɛ wie mɔ ‘i wlɛ wunlɛ ti kekle’ su’n, n kunndɛ i su like? ?Annzɛ n tu trɛ i?’ (2 Piɛ. 3:16) Sɛ e fa blɛ e bu Zoova i nuan ndɛ’n i su akunndan’n, é fá atin ng’ɔ kle e’n su yɛ é dí e jasin fɛ bolɛ junman’n i kpa.—1 Tim. 4:15, 16.

16. ?Sɛ “junman difuɛ nanwlɛfuɛ m’ɔ si ngwlɛlɛ’n” fa ajalɛ wie naan e wunmɛn i wlɛ’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ?

¹⁶ Zoova sin “junman difuɛ nanwlɛfuɛ m’ɔ si ngwlɛlɛ’n” i lika kle e atin wie. (Mat. 24:45) Ɔ ju wie’n, sran akpasua sɔ’m be fa ajalɛ wie mɔ e wunman be wlɛ-ɔ. I wie yɛle kɛ be kle e ajalɛ wie mun naan sɛ sanvuɛsa ɲan e’n y’a kwla fite nun. Sanngɛ wie liɛ’n e se e wun kɛ sanvuɛsa sɔ’m be kwlá juman e  asa liɛ’n su wa le. Ɔ maan e ɲin kpa ajalɛ sɔ’m be su. Wie liɛ kusu’n, sɛ tukpacɛ m’ɔ sa ndɛndɛ’n tɔ lika kun’n be kle e ajalɛ trele wie mun. Sanngɛ e se e wun kɛ ajalɛ sɔ’m be su nantilɛ’n ti kekle dan. ?Sɛ e bu i kɛ ajalɛ nga anuannzɛ’n fa be’n be su nantilɛ’n ti kekle’n, ngue yɛ e kwla yo-ɔ? Kɛ Izraɛlifuɛ’m be nantili ajalɛ nga Zozie nin Zorobabɛli be kleli be’n su’n be ɲannin su ye. Maan e bu ye nga be ɲɛnnin i’n i akunndan. Asa ekun’n, e kwla fa e ɲin sie i Biblu’n nun ndɛ uflɛ wie’m be su kpɛkun e bu be su akunndan. I wie yɛle kɛ blɛ wie nun’n Ɲanmiɛn seli i sufuɛ wie’m be kɛ be yo ninnge wie mun. I bo bolɛ nun’n, ninnge sɔ’m be yolɛ yoli kekle mannin be afin be wunmɛn i wlɛ. Sanngɛ kɛ be miannin be ɲin be yoli’n, i agualiɛ su’n be ɲannin su ye.—Jɔl. 7:7; 8:10.

17. ?Wafa sɛ yɛ aolia nun like nga Zakari wunnin i’n ukali Zifu mun-ɔn?

¹⁷ Aolia nun like nnun su nga Zakari wunnin i’n, i nun ninnge’m b’a sɔnman. Sanngɛ ɔ ukali Zifu mun naan b’a di be junman’n i kpa naan b’a su Ɲanmiɛn kpa wie. I sɔ mɔ be yoli’n ti’n, Zoova fɛli i wawɛ’n suannin be bo yɛ ɔ kleli be atin. Ɔ maan be dili be junman’n i kpa yɛ be dili aklunjɔɛ ekun.—Ɛsd. 6:16.

18. ?Wafa sɛ yɛ aolia nun like nga Zakari wunnin i’n kwla uka e-ɔ?

¹⁸ Kannin siewlɛ nin olivie waka nɲɔn nga Zakari wunnin be aolia nun’n be kwla uka e kpa. Kɛ nga e fa wunnin i sa’n, be kwla uka e naan y’a ɲan wunmiɛn y’a jran e kpɔfuɛ’m be ɲrun kekle. Asa’n, be kwla uka e naan sɛ e su sa’m be kaci’n, y’a di aklunjɔɛ titi. Kpɛkun be kwla uka e wie naan y’a lafi ajalɛ kwlaa nga anuannzɛ’n fa’n su. ?Kɛ sa kekle’m be tɔ e su’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ? Maan e wla kpɛn like nga Zakari wunnin i’n su. Like sɔ’n kle e kɛ Zoova niɛn i sufuɛ’m be lika titi. I sɔ’n ti’n, maan e lafi Zoova su yɛ e tu e klun e su i kpa titi. (Mat. 22:37) Sɛ e yo sɔ’n, Zoova wá úka e naan y’a su i aklunjɔɛ su tititi.—Kol. 1:10, 11.