IMISUMBA ya kale iingi yalecingililwa na malinga ayakalamba. Nga ca kuti abalwani batoba icibumba nangu fye pa ncende iinono, umusumba kuti bausansa. Umubili wenu waba kwati musumba uwakwata ilinga. Ifyo musunga umubili wenu kuti fyalenga mwakwata ubumi ubusuma nelyo iyo. Natulande pa fintu 5 ifingalenga mwalwala ne fyo mwingacita pa kuicingilila ku malwele.

IFYO YENGAMULWALIKA: Utushiishi kuti twaingila mu mubili wenu nga mwanwa amenshi ayashili bwino.

IFYO MWINGAICINGILILA: Inshila iisuma iyo mwingaicingililamo ku malwele ayo amenshi yengamulwalika, kucingilila amenshi mubomfya ku tushiishi. Nga mulemona kwati mu menshi mubomfya mwaliba utushiishi, mufwile ukulabikamo umuti wa kwipaya utushiishi nelyo ukuyepika. Mulekupika pa menshi ya kunwa kabili mulebomfya icipe ica busaka pa kutapula amenshi, nelyo kuti mwabika kapompi ku cipe mubikamo amenshi ya kunwa. Mwilabika iminwe mu menshi ya busaka ayo mulebomfya. Nga kuti mwakumanisha, mufwile ukulaikala ukwaba abantu aba busaka, abashingalenga mu menshi mubomfya mwaingila ubusali.

Pa fintu ifyo akabungwe ka World Health Organization kalandile ukuti e fingalenga amenshi ukuba ayasuma, paliba no kubika umuti wa kwipaya utushiishi mu menshi, ukuyapisha muli kamashini akasangulula amenshi ukubomfya akasuba, ukuyapisha muli kamashini ka kusefa, e lyo no kuyepika.

IFYO FINGAMULWALIKA: Mu fya kulya kuti mwaba utushiishi.

IFYO MWINGAICINGILILA: Ifya kulya umuli utushiishi limo kuti filemoneka fye bwino. Kanshi lyonse mufwile ukulasamfya sana umusalu ne fisabo. Ilyo mulepekanya ifya kulya, mufwile ukubomfya ifipe ifya busaka, ukulapekanishisha apa busaka kabili mufwile no kusamba ku minwe ilyo mushilaikata ifya kulya. Ifya kulya fimo fifwaikwa ukufiipika sana pa kuti utushiishi tufwe. Mulecenjela ku fya kulya ifishilemoneka bwino nelyo ifyasasa pantu ilingi line ifya kulya fya musango uyu filaba no tushiishi. Nga kuli ifya kulya ifyo mushilelya, mulefibika bwangu umwatalala sana (mu fridge). Na kabili nga namulwala mwilapekanishisha bambi ifya kulya. *

IFYO BENGAMULWALIKA: Utushiishi tumo pamo nga bamung’wing’wi tulasenda amalwele.

IFYO MWINGAICINGILILA: Mwilatemwa ukwikala pa nse pa nshita iyo bamung’wing’wi bafula, kabili mulefwala ifya kufwala ifitali amaboko e lyo na matoloshi pa kuti belamusuma. Mulelaala mwi sumbu lya kumucingilila kuli bamung’wing’wi nangu ukusuba umuti wa kuicingilila kuli bamung’wing’wi. Mwilaleka amenshi yaleikalila lwa mupepi na pa cifulo muleikala pantu e mo bamung’wing’wi batemwa ukusandanina.

Nga mulefwaya ukwishiba ifyo mwingaicingilila ku bulwele bwa mpepo (malaria), belengeni Loleni! ya July 2015, amabula 14-15.

IFYO SHINGAMULWALIKA: Utushiishi utwikala mu mubili wa nama kuti twamulwalika nga ca kuti twaingila mu mubili wenu. Kanshi nga ca kuti icitekwa nelyo inama imbi yamusuma, yamufoola nelyo mwakumya ku busali, kuti mwalwala.

IFYO MWINGAICINGILILA: Abantu bamo basungila ifitekwa fyabo pa nse ya ng’anda pa kuti belaaba na fyo mupepi. Mulesamba ku minwe nga mwafuma mwikwikata inama, kabili mwilatemwa ukwikata inama mpanga. Nga ca kuti inama ya musuma nelyo yamufoola, mulingile ukusamba sana pa cilonda kabili mulingile no kumona badokota.

Ifitekwa fimo ifyaba no busungu nga fya musuma, mulingile ukuya bwangu ku cipatala.

IFYO BENGAMULWALIKA: Utushiishi tumo kuti twamulwalika nga ca kuti umuntu umbi alekoola nelyo aletesemuna. Kuti mwayambula ubulwele alwele nga mwamukumbatila nelyo mwamuposha. Utushiishi utufuma ku bantu bambi kuti twaikala ku fya kwiswilako ifiibi, ku mafoni, ku ca kubomfya pa kwasha TV, ku kompyuta, e lyo na ku fintu fimbi ifyo bengekatako.

IFYO MWINGAICINGILILA: Mwilabomfya ifintu ifyo bambi babomfesheko pamo nga utunesala, umuswaki, nelyo ifya kupukutilako. Mwilakumya ku fintu ififuma mu mubili wa muntu na mu nama pamo nga umulopa, ilibe, imisu ne fyapala ifi. Mulingile ukwishiba no kuti ukusamba libili libili ku minwe kwalicindama sana. Na kuba, ukusamba ku minwe kwaba pa nshila shawamisha isho twingaicingililamo ku malwele.

Kuti cawama mwaikala fye ku ng’anda nga namulwala. Akabungwe ka U.S. Centers for Disease Control and Prevention, kalanda ukuti nga mulekoola nelyo ukutesemuna, mulingile ukubomfya icipepala nelyo icisalu, ukucila ukubomfya iminwe.

Amapinda yatila: “Uwasalapuka nga amona ububi alabelama.” (Amapinda 22:3) Apo mu calo twikala mwaliba sana amalwele yabipisha, aya amashiwi ya mu Baibolo ya cine sana. Kanshi muleya ku cipatala pa kwishiba ifyo ubumi bwenu buli kabili mulingile ukuba no busaka pa kuti muleicingilila ku malwele.