Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Baibolo Iisuma iya mu CiHebere iyo Elias Hutter Apilibwile

Baibolo Iisuma iya mu CiHebere iyo Elias Hutter Apilibwile

BUSHE kuti mwabelenga iciHebere ico Baibolo yalembelwemo? Nalimo te kuti mubelenge kabili nalimo tamwatala amumonapo na Baibolo ya mu ciHebere. Na lyo line, kuti mwatemenwako Baibolo yenu nga mwaishiba ifingi pali Elias Hutter uwaliko muli ba 1500 e lyo na pa maBaibolo yabili ayo apilibwile mu ciHebere.

Elias Hutter afyelwe mu 1553 mwi tauni lya mu Germany ilya Görlitz. Ili itauni lyaba mupepi no mupaka wa calo ca Poland ne ca Czech Republic. Hutter asambilile indimi balanda mu fyalo fya ku Asia pe sukulu lya Lutheran University mu Jena. Ilyo ali fye ne myaka 24, balimusalile ukuba profesa wa ciHebere mu musumba wa Leipzig. Elias Hutter aaba pa bantu abalengele amasambililo ukulunduluka, kabili aliswile isukulu mu musumba wa Nuremberg umo alesambilisha abantu iciHebere, iciGriki, iciLatin, ne ciGerman mu myaka fye 4. Pali ilya nshita, takwali isukulu nangu limo nelyo yuniversiti apo balesambilisha indimi mu myaka yacepa ifi.

“ICO BAIBOLO APILIBWILE YAWAMINA”

Inkupo ya Baibolo iyo Hutter apilibwile mu 1587

Mu 1587, Hutter alifumishe iciputulwa ca Baibolo ico abengi beta ati Icipingo ca Kale mu ciHebere. Iyi Baibolo baleyita ati Derekh ha-Kodesh, e kutila “Inshila ya Mushilo” ukufuma pali Esaya 35:8. Ifilembo fyabamo fisuma sana ica kuti umuntu umo atile, “ifyo fimoneka filanga fye ifyo iyi Baibolo yawama.” Lelo icalengele maka maka ukuti abantu batemwe iyi Baibolo, ni co yaleyafwa sana abana be sukulu ukusambilila iciHebere.

Pa kuti twishibe icalengele Baibolo ya mu ciHebere iyo Hutter apilibwile ukuba iisuma sana, lekeni tulande pa mafya yabili ayo abasambi balekwata ilyo balebelenga Baibolo mu ciHebere. Ubwafya bwa kubalilapo bwali bwa kuti ifilembo fya ciHebere fyaliibela sana, e lyo ubwafya bumbi bwa kuti nga balunda ifilembo ku kwamba kwe shiwi nelyo ku mpela, ishiwi lyaleyafya ukwishiba. Ku ca kumwenako, natulande pe shiwi lya ciHebere נפשׁ (mu filembo fyesu ne’phesh), ilipilibula ukuti “umweo.” Pali Esekiele 18:4, ku kwamba kwa ili ishiwi balilundako ifilembo fya kuti ה (ha), no kupanga ishiwi הנפשׁ (han·ne’phesh). Umuntu uushaishiba iciHebere kuti amona kwati ishiwi lya kuti הנפשׁ (han·ne’phesh) nalipusana ne shiwi lya kuti נפשׁ (ne’phesh).

Pa kuti Hutter afwe abasambi bakwe, alelemba ifilembo fimo ifyatikama e lyo fimo ifyabula ukutikama. Alelemba amashiwi ukubomfya ifilembo ifyatikama, e lyo ifilembo fimbi ifyo balunda kuli ilyo ishiwi alefilemba mu filembo ifyabula ukutikama. Ifi alecita fyalengele abalesambilila iciHebere ukulasambilila bwangu ulu ululimi pantu calebangukila ukwishiba amashiwi. Ifi fine e fyo bacita na mu mafutunoti ya muli Baibolo ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References. * Amashiwi ya mu ciHebere bayalemba mu filembo ifyatikama e lyo ifilembo fimbi ifyo balundile kwi shiwi bafilemba mu filembo ifyabula ukutikama. Umubutile mu cikope muli ifilembo Hutter abomfeshe pa kupilibula Baibolo mu ciHebere ifyaba pali Esekiele 18:4 na futunoti yaba pe lembo limo line muli Baibolo ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References.

“ICIPINGO CIPYA” MU CIHEBERE

Hutter alipilibwile ne ciputulwa ca mu Baibolo ico abantu beta ukuti Icipingo Cipya mu ndimi 12. Iyi Baibolo baisabankenye mu musumba wa Nuremberg mu 1599 kabili baita ukuti Nuremberg Polyglot. Hutter alefwaya no kupilibula Amalembo ya ciGriki aya Bwina Kristu mu ciHebere. Na lyo line, alandile ukuti nga “alilipile abantu bambi” ukuti e bo bapilibule iyi Baibolo mu ciHebere nga aonawile fye icuma. * E ico apingwilepo ukuti e o apilibule Icipingo Cipya ukufuma mu ciGriki ukutwala mu ciHebere. Hutter alilekele ukubomba imilimo imbi iyo alebomba pa kuti abike amano ku kupilibula, kabili mu mwaka fye umo alipwile ukupilibula Baibolo.

Bushe Hutter alipilibwile bwino Amalembo ya Bwina Kristu ya ciGriki mu ciHebere? Muli ba 1800, Franz Delitzsch uwasambilile sana iciHebere alembele ukuti: “Ifyo apilibwile iciHebere filanga fye ukuti alishibe sana ulu ululimi, icintu icishaseeka ku Bena Kristu, kabili na pali ino nshita tulabomfya Baibolo apilibwile pantu alebomfya amashiwi yalya yene fye alingile ukubomfya.”

BAIBOLO IYO APILIBWILE YALITWALILILA UKUBOMBA PA NSHITA NTALI

Hutter tapangiilepo indalama pali Baibolo iyo apilibwile pantu cimoneka kwati abantu tabaleishita sana. Na lyo line, ifyo apilibwile fyalicindama sana kabili fyalitwalilila ukubomba pa nshita iitali. Ku ca kumwenako, Baibolo ya Cipingo Cipya iyo apilibwile mu ciHebere baliipitulwikemo na kabili mu 1661 kuli William Robertson e lyo na mu 1798 kuli Richard Caddick. Ilyo Hutter alepilibula amalembo ukufuma mu ciGriki umo yalembelwe pa kubala, alepilibula ishiwi lya kuti Kyʹri·os (Shikulu) ne lya kuti The·osʹ (Lesa) ukuti “Yehova” (יהוה, JHVH) apo alemona ukuti amashiwi yafumine mu Malembo ya ciHebere e lyo na po alemona ukutila ilembo lilelanda pali Yehova. Ifi te fyo bakapilibula abengi balecita ilyo balepilibula Icipingo Cipya pantu bena tabalebikamo ishina lya kwa Lesa. Ifi Hutter abikile ishina lya kwa Lesa mu Cipingo Cipya, na fyo filangilila fye ukuti lifwile ukubamo na mu Malembo ya ciGriki aya Bwina Kristu.

Ilyo mukamona na kabili ishina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova mu Malembo ya ciGriki aya Bwina Kristu nangu ilyo mukamona amafutunoti mu Baibolo ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References, mukatontonkanye pa fyo Elias Hutter abombeshe pa kupilibula amaBaibolo mu ciHebere.

^ para. 7 Belengeni futunoti ya bubili pali Esekiele 18:4 na Appendix 3B muli Baibolo ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References.

^ para. 9 Ukwabula no kutwishika, kwaliba na bambi abapilibwilepo Icipingo Cipya mu ciHebere ilyo Hutter ashilacipilibula. Umo uwapilibwilepo ni Simon Atoumanos, uwali umutukami ku Byzantine muli ba 1360 e lyo umbi ni Oswald Schreckenfuchs, uwali uwasambilila sana, uwaleikala ku German muli ba 1565. Aya amaBaibolo bapilibwile tayabalile ayasabankanishiwa kabili pali ino nshita yaliluba.