Ifyo Baibolo Yasungililwe mu Kupapusha

UKUFUMA fye na kale, Baibolo e citabo cisabankanishiwa sana mu calo. Pali ino nshita amaBaibolo nalimo 4.8 bilioni e yasabankanishiwa. Mu mwaka fye umo uwa 2007, bapulintile amaBaibolo ukucila pali 64,600,000. Ku ca kumwenako, mu mwaka umo wine, amabuuku ayo abantu bashita sana ayo balembamo fye amalyashi, yena bayapulintile fye amakope 12 milioni epela mu United States.

Ukufuma fye kale, abantu bamo abashatemwa Baibolo balyesha ifintu fyalekanalekana pa kutila isabankanishiwa. Balebinda abantu ukukwata Baibolo, e lyo amaBaibolo baleyoca no kuyoca, na baleipilibwila mu fitundu fimbi balebacusha no kubepaya. Lelo kwali ubwafya bumbi ubwacilile na pali ifi fyonse, no bu bwafya bwali bwa kusungilila Amalembo pa kuti yeonaika. Mulandu nshi twalandila ifi?

Baibolo yapangwa na mabuuku ayalekanalekana 66. Amabuuku ya kubalilapo yalembelwe na bena Israele, kabili napapita imyaka ukucila 3,000 ukutula apo yalembelwe. Ababalilepo ukulemba amabuuku ya mu Baibolo na baleyakopolola, baleyalemba pa fintu ifyaleonaika bwangu pamo nga amacinda ne mpapa. Ifyalembwa ifyo babalilepo ukulemba tafyasangwa ukufika na lelo. Lelo balisangako ifipandwa ifingi ifya kale ifya mabuuku ya mu Baibolo yamo yamo ayo bakopolwele, ifipandwa basanga fimo fingi fimbi finono. Pa fipandwa fimo ifyo basanga, paba ne buuku lya kwa Yohane, kabili ili ibuuku lilanga ukuti papitile fye imyaka iinono ukutula apo umutumwa Yohane alembeele ili buuku.

Nomba bushe te kuti tupape ifi amabuuku yonse aya mu Baibolo yakumanina? E lyo kabili, bushe filya fine balembele pa kubala e fyaba na muli Baibolo twakwata lelo?

Cinshi Cacitike ku Fyalembwa Fimbi Ifya Kale?

Mu nshita ya bena Israele, kwali ifyalembwa ifingi ifyo aba mu nko shimbi balembele, lelo fyaliloba, kanshi ca kupapa ifi Baibolo yena yabako na lelo. Abena Foinike bali bena mupalamano ba bena Israele, ukufuma mu 1000 B.C.E. ukufika mu 1 B.C.E. Aba abena Foinike abalecita amakwebo pali bemba balisalangenye imilembele yabo ku bantu bonse abaleikala mu ncende ya Bemba wa Mediterranean. Kabili balepanga sana indalama pantu baleshitisha amacinda ku bena Egupti na ku ba Griki. Nangu abena Foinike balumbwike ifi, magazini ya National Geographic ilanda ati: “Ifyo balembele, maka maka ifyo balembele pa macinda, fyalyonaike ica kutila ifyo twaishiba sana ino nshita pa bena Foinike fintu fyabipa ifyo abalwani babo babalandapo. Nangu ca kutila abena Foinike balilembele ifintu ifingi ifyacindama, fyonse fyaonaike kale sana.”

Inga ifyalembwa fya bena Egupti fyena bushe e ko fyaba? Ifikope balelenga ku fibumba fya matempele na mu fifulo fimbi, fyalilumbuka sana. Na kabili, abena Egupti balilumbuka pantu e balepanga amacinda aya kulembapo. Nomba uwasambilila ifyalecitika kale mu Egupti, uwe shina lya K. A. Kitchen alandile pa fyebo balelemba pa macinda ukuti: “Ifyalembwa mupepi fye na fyonse ifyo balembele pa macinda mu ma 3000 B.C.E. ukufika na ku nshita ya bena Roma na baGriki, fyalyonaika.”

Inga ifyalembwa fya bena Roma ifyo balembele pa macinda bushe fyena e ko fyaba? Tontonkanyeni pali ici ica kumwenako. Icitabo ca kuti  Roman Military Records on Papyrus, cilanda ukuti abashilika abena Roma bafwile balefola indalama imiku itatu mu mwaka, kabili ifipendo fya ndalama balefola balefilemba pa macinda. Abantu bamo batunganya ukuti, mu myaka 300, e kutila ukutendekela pali kateka Augustus ukufika kuli kateka Diocletian, kwali amacinda 225,000,000 apo balembele ifipendo fya malipilo ya bashilika. Augustus atekele ukufuma mu 27 B.C.E. ukufika mu 14 C.E., e lyo Diocletian mu 284 ukufika mu 305 C.E. Nomba macinda yanga pali aya ayabapo na lelo? Amacinda ayabapo ayo umuntu engabelengapo ukwabula no bwafya, yaba fye yabili.

Mulandu nshi ifyalembwa ifingi ifya kale ifyo balembele pa macinda fyaonaikila? Pantu ifintu balelembapo kale pamo nga amacinda ne mpapa, filabola bwangu nga kuli umutonshi. Icitabo ca The Anchor Bible Dictionary cisosa ukuti: “Ifyalembwa fya muli iyi myaka [ya 1000 B.C.E.] nga tafyaonaike afiba ukushaba mutonshi pamo nga mu fiswebebe, mu lucengo nelyo mu cikuulwa.”

Amabuuku ya mu Baibolo Yena Yalisungililwe

Amabuuku ya mu Baibolo aya pa kubala nayo yene bafwile bayalembele pa macinda ne mpapa filya fine na bena Foinike, abena Egupti, na bena Roma balebomfya. Nomba cali shani pa kutila amashiwi yalembwa mu Baibolo yasungililwe bwino bwino ica kutila Baibolo yaisaba icitabo icisabankanishiwa sana mu calo? Umuntu umo uwasambilila sana James L. Kugel alilandapo umulandu umo uwalenga Baibolo ukukanaloba. Atila, ifyalembwa fya Baibolo balefikopolola “imiku iingi sana, nangu fye ni lintu bali tabalapwa ukulemba Baibolo.”

Bushe ifyaba mu ma Baibolo bapilibula muno nshiku e fyaba na mu fyalembwa fya kale? Umuntu umo uwasambilila sana, Julio Trebolle Barrera, uwaba pe bumba lya basambilila no kusabankanya ifyalembwa fya kale ifyo beta ati Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa, atile: “Ifyalembelwe muli Baibolo ya ciHebere, e ifi fine fyalembwa na muli Baibolo yesu, kabili fyalipilibulwa bwino ukucila ifyalembwa fya malyashi ya mu calo ifya ciGriki ne ciLatini.” Umuntu umbi uwacindikwa kabili uwasambilila sana pa fya Baibolo, F. F. Bruce atile: “Kwaliba ifingi ifilenga twashininkisha ukuti ifyalembwa mu Cipingo Cipya fya cine ukucila ne filenga twashininkisha ukuti amalyashi ya mu fitabo fimbi ya cine, nomba takwaba uutwishika ifyalembwa fya malyashi yashili ya kwa Lesa nangu ca kutila takwaba ubushininkisho ubwingi ubulanga ukuti fya cine.” Alandile no kuti: “Nga ca kutila ifyebo fyaba mu Cipingo Cipya tafyali mashiwi ya kwa Lesa, nga takwaba nangu umo uufitwishika.” Cine cine, Baibolo yali-ibela. Bushe mulashako inshita ya kubelenga Baibolo cila bushiku?—1 Petro 1:24, 25.

[Amashiwi pe bula 13]

“Ifyalembelwe muli Baibolo ya ciHebere [Icipingo ca Kale] e ifi fine fyalembwa na muli Baibolo yesu, kabili fyalipilibulwa bwino ukucila ifyalembwa fya malyashi ya mu calo ifya ciGriki ne ciLatini.”—E fyasosele uwasambilila sana Julio Trebolle Barrera

[Ifikope pe bula 14]

Na lelo line kwaliba ifyalembwa nalimo 6,000 ifyalembelwe fye ku minwe ifya Malembo ya ciHebere nelyo Icipingo ca Kale, kabili kwaliba ifyalembwa na fimbi 5,000 ifya Malembo ya ciGriki nelyo Icipingo Cipya

[Abatusuminishe]

Ku kuso: Todd Bolen/Bible Places.com; ku kulyo: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 13]

From the book The Parallel Bible, The Holy Bible, 1885