Ang Complutensian Polyglot—Usa ka Bililhong Tabang sa Paghubad

SA MGA tuig 1455, nausob ug dako ang produksiyon sa Bibliya. Migamit si Johannes Gutenberg ug makinang pang-imprenta aron magama ang unang Bibliya nga napatik sukad nga gigamit ang movable type. Sa kataposan, dili na mabalda ang pagpanagtag ug Bibliya tungod sa kanihit sa suplay sa sinulat-sa-kamot nga mga dokumento. Sa kataposan, ang daghang kopya sa Bibliya magama na nga gamay rag gasto. Sa wala madugay, ang Bibliya mao nay labing dakog sirkulasyon nga basahon sa kalibotan.

Ang Bibliya ni Gutenberg maoy sa pinulongang Latin. Apan sa wala madugay naamgohan sa Uropanhong mga eskolar nga ilang gikinahanglan ang usa ka kasaligang teksto sa Bibliya diha sa orihinal nga mga pinulongan niini—ang Hebreohanon ug Grego. Giisip sa Iglesya Katolika nga ang Latin Vulgate mao lamang ang madawat nga bersiyon sa Bibliya, ugaling lang may duha ka dagkong suliran. Sa ika-16 nga siglo, ang kadaghanang tawo dili na makasabot ug Latin. Dugang pa, sulod sa kapig usa ka libo ka tuig, ang mga magkokopya sa teksto sa Vulgate nakahimo ug daghang sayop.

Gikinahanglan sa mga maghuhubad ug mga eskolar ang usa ka Bibliya nga sinulat sa orihinal nga mga pinulongan, ug ang mas maayong Latin nga hubad. Niadtong 1502, ang kardinal nga si Jiménez de Cisneros, magtatambag ni Isabella I sa Espanya bahin sa politika ug sa espirituwal nga mga butang, mihukom sa pagtagana sa ilang panginahanglan pinaagig usa lamang ka publikasyon. Ang maong makasaysayanhong tabang sa paghubad nailhang Complutensian Polyglot. Ang tinguha ni Cisneros mao ang pagbaton ug usa ka Polyglot, o Bibliya nga may daghang pinulongan, nga nasudlan sa kinamaayohang teksto diha sa Hebreohanon, Grego, ug Latin, uban ang pipila ka bahin diha sa Aramaiko. Bag-o pa niadto ang pag-imprenta, busa ang maong kahimoan moresulta usab nga usa ka hinungdanong kaugmaran sa arte sa pag-imprenta.

Gisugdan ni Cisneros ang iyang lisod nga trabaho pinaagi sa pagpamalit ug karaan nga Hebreohanong mga manuskrito, nga may daghan niadto sa Espanya. Nangolekta usab siyag nagkadaiyang Grego ug Latin nga mga manuskrito. Kadto ang nahimong pasikaranan sa Polyglot nga teksto. Gisalig ni Cisneros ang aktuwal nga paghugpong ngadto sa usa ka tem sa mga eskolar nga iyang giorganisar sa bag-ong natukod nga University of Alcalá de Henares, sa Espanya. Apil sa mga eskolar nga gihangyo sa pagtabang mao si Erasmus nga taga-Rotterdam, apan ang maong inilang eksperto sa daghang pinulongan mibalibad.

Mikabat ug napulo ka tuig ang paghugpong sa labihan ka dakong basahon, nga ang aktuwal nga pag-imprenta mikabat ug laing upat ka tuig. Ang teknikal nga mga suliran daghan, sanglit ang Katsilang mga tig-imprenta walay Hebreohanon, Grego, o Aramaiko nga mga karakter. Busa gigamit ni Cisneros ang serbisyo sa usa ka hanas nga tig-imprenta, si Arnaldo Guillermo Brocario, sa paggamag mga karakter diha sa maong mga pinulongan. Sa kataposan, gisugdan sa mga tig-imprenta ang produksiyon niadtong 1514. Ang unom ka tomo nakompleto sa Hulyo 10, 1517, upat ka bulan lang una sa kamatayon sa kardinal. Mga unom ka gatos ka kopya sa kompletong basahon ang naimprenta, nga katingad-anang sa panahon mismo nga ang Katsilang  Inkwisisyon maoy labing init. a

Kahan-ayan sa Basahon

Ang matag panid sa Polyglot motaganag daghang impormasyon. Sa upat ka tomo nga naundan sa Hebreohanong Kasulatan, ang teksto sa Vulgate anaa sa sentro sa matag panid; ang Hebreohanong teksto anaa sa gawas nga lindog; ug ang Gregong teksto, uban ang interlinear nga hubad ngadto sa Latin, anaa sa sulod nga lindog. Makita diha sa mga panaplin ang gigikanang mga pulong sa daghang Hebreohanong pulong. Ug sa ubos sa matag panid nga naundan sa Pentateuko, gilakip usab sa mga editor ang Targum of Onkelos (Aramaikong kahulogan sa unang lima ka basahon sa Bibliya) uban ang Latin nga hubad.

Ang ikalimang tomo sa Polyglot naundan sa Gregong Kasulatan diha sa duha ka lindog. Ang usa ka lindog nagpadayag sa Gregong teksto, ug ang laing lindog mao ang katumbas nga tekstong Latin gikan sa Vulgate. Ang panagtumbas sa mga teksto diha sa duha ka pinulongan gihimo pinaagig gagmayng mga letra nga nagpunting sa magbabasa ngadto sa katumbas nga pulong diha sa matag lindog. Ang Gregong teksto sa Polyglot mao ang unang kompletong koleksiyon sa Gregong Kasulatan, o “Bag-ong Testamento,” nga naimprenta sukad, nga sa wala madugay gisundan sa edisyong gigama ni Erasmus.

Giampingan pag-ayo sa mga eskolar ang pagbasa ug pagmarka sa mga koreksiyon sa teksto diha sa ikalimang tomo mao nga 50 lamang ka sayop sa pag-imprenta ang nakita. Tungod sa dakong pag-amping sa maong mga eskolar, giisip sa mga kritiko karong adlawa nga kini mas maayo kay sa nabantog nga Gregong teksto ni Erasmus. Ang eleganteng Gregong mga karakter mibagay sa yanong katahom sa mas karaang sinulat-sa-kamot nga mga manuskrito. Sa iyang librong The Printing of Greek in the Fifteenth Century, si R. Proctor miingon: “Ang Espanya mao ang nakagama sa unang Gregong karakter, nga sa walay duhaduha mao ang labing nindot nga Gregong karakter nga nagama sukad.”

Ang ikaunom nga tomo sa Polyglot naundan ug nagkalainlaing mga tabang sa pagtuon sa Bibliya: diksiyonaryong Hebreohanon ug Aramaiko, interpretasyon sa mga ngalang Grego, Hebreohanon, ug Aramaiko, gramatikang Hebreohanon, ug indise nga Latin alang sa diksiyonaryo. Dili katingad-an, ang Complutensian Polyglot gidayeg ingong “timaan sa arte sa tipograpiya ug sa Kasulatanhong siyensiya.”

Maoy katuyoan ni Cisneros nga ang maong basahon “magdasig sa kaniadto dili-aktibong pagtuon sa kasulatan,” apan wala siyay tinguha nga ang Bibliya mabasa sa kadaghanang tawo. Nagtuo siya nga “ang Pulong sa Diyos kinahanglang maliminan pag-ayo ug mga misteryo nga dili masabtan sa ordinaryong tawo.” Nagtuo usab siya nga “ang Kasulatan angayng ilimite lang sa tulo ka karaang pinulongan nga gitugot sa Diyos diha sa sinulat ibabaw sa ulo sa iyang Anak nga gilansang sa kahoy.” b Tungod niana, ang Espanyol nga hubad wala ilakip sa Complutensian Polyglot.

Pagtandi sa Vulgate sa Orihinal nga mga Pinulongan

Tungod sa kinaiyahan sa Polyglot, mitungha ang pipila ka kasungian taliwala sa mga eskolar nga nalambigit niana. Ang bantogang Espanyol nga eskolar nga si Antonio de Nebrija c  maoy gipadumala sa pagrebisar sa teksto sa Vulgate nga iapil sa Polyglot nga Bibliya. Bisan pag giisip sa Iglesya Katolika nga ang Vulgate ni Jerome mao lamang ang awtorisadong bersiyon, nasabtan ni Nebrija nga ang Vulgate kinahanglang itandi sa orihinal nga Hebreohanon, Aramaiko, ug Gregong mga teksto. Buot niyang tul-iron ang dayag nga mga sayop nga nakayuhot sa naglungtad nga mga kopya sa Vulgate.

Aron mahusay ang bisan unsang mga kalainan tali sa Vulgate ug sa orihinal nga mga pinulongan, giawhag ni Nebrija si Cisneros: “Dagkoti na usab ang duha ka wala-magsiga nga sulo sa atong relihiyon, ang Hebreohanon ug ang Gregong mga pinulongan. Gantihi kadtong magdeboto sa ilang kaugalingon sa maong lisod nga trabaho.” Ug siya misugyot usab: “Matag higayon nga makita ang usa ka kalainan diha sa Latin nga mga manuskrito sa Bag-ong Testamento, angay kitang mobalik ngadto sa Gregong mga manuskrito. Matag higayon nga adunay panagsumpaki tali sa nagkalainlaing Latin nga mga manuskrito o tali sa Latin ug Gregong mga manuskrito sa Daang Testamento, angay natong pangitaon kon unsay husto diha sa kasaligan nga Hebreohanong basahon.”

Unsay tubag ni Cisneros? Ang iyang pasiunang pulong diha sa Polyglot nga Bibliya tin-awng nagpahayag sa iyang opinyon. “Among gibutang ang Latin nga hubad sa bulahang si Jerome sa tunga sa iya sa Sinagoga [ang Hebreohanong teksto] ug sa iya sa Sidlakang Iglesya [ang Gregong teksto], sama ra sa pagkabitay sa mga kawatan, ang usa sa matag kiliran ni Jesus, kinsa mao ang hawas sa Romano, o Latin nga Iglesya.” Busa, wala motugot si Cisneros nga tul-iron ni Nebrija ang Latin Vulgate nga uyon sa orihinal nga mga pinulongan. Sa kataposan, si Nebrija mihukom sa pagbiya sa proyekto inay ibutang ang iyang ngalan sa usa ka dili-eksaktong rebisyon.

Comma Johanneum

Bisan pag ang Polyglot nga Bibliya sa Alcalá de Henares maoy dako kaayong kauswagan sa paggamag nalunsayng teksto sa orihinal nga mga pinulongan sa Bibliya, may mga higayong ang tradisyon nagmadaogon sa kahibalo. Ang Vulgate gitamod pag-ayo nga ang mga editor naobligar sa daghang higayon nga tul-iron ang Gregong teksto sa “Bag-ong Testamento” aron matino nga kana nahiuyon sa Latin inay nga ang Latin maoy ipahiuyon sa orihinal nga Grego. Usa sa maong mga pananglitan mao ang nabantog nga tekstong mini nga nailhang comma Johanneum. d Walay usa sa unang Gregong mga manuskrito ang naundan niining mga pulonga, nga lagmit gisukip ubay-ubay nang siglo human sa pagsulat ni Juan; ni makita kini sa labing karaang Latin nga mga manuskrito sa Vulgate.  Mao nga ang maong dinugang wala iapil ni Erasmus diha sa iyang Gregong “Bag-ong Testamento.”

Ang mga editor sa Polyglot dili gustong magwagtang sa usa ka bersikulo nga usa na ka bahin sa naandang Vulgate nga teksto sulod sa daghang siglo. Busa, ilang gipadayon ang mini nga bahin diha sa Latin ug gihukom nga kana hubaron ug isukip sa Gregong teksto aron ang duha ka lindog magkauyon.

Gibasehan sa Bag-ong mga Hubad sa Bibliya

Ang bili sa Complutensian Polyglot wala magdepende lamang sa kamatuoran nga kini naundan sa unang pinatik nga edisyon sa kompletong Gregong Kasulatan uban nianang sa Septuagint. Ingon nga ang Gregong “Bag-ong Testamento” ni Erasmus nahimong Dinawat nga Teksto sa Gregong Kasulatan (ang gibasehan sa daghang paghubad ngadto sa ubang mga pinulongan), ang Hebreohanong teksto sa Polyglot nahimong usa ka nalunsay nga teksto alang sa Hebreohanon-Aramaiko nga Kasulatan. e Gigamit ni William Tyndale ang maong Polyglot ingong pangunang Hebreohanong teksto alang sa iyang paghubad sa Bibliya ngadto sa Iningles.

Sa ingon niana, ang batid nga trabaho sa tem nga naggama sa Complutensian Polyglot nakaamot ug dako sa pag-uswag sa kahibalo sa Kasulatan. Ang pagpatik niana nahitabo sa usa ka panahon nga ang nagdakong interes sa Bibliya sa tibuok Uropa nagdasig sa paghubad niana ngadto sa ordinaryong pinulongan sa katawhan. Ang Polyglot nahimong usa sa unang mga tikang nga nakatabang sa paglunsay ug pagtipig sa Grego ug Hebreohanong teksto. Kini nahiuyon sa katuyoan sa Diyos nga ‘ang dinalisay nga pulong ni Jehova,’ “ang pulong sa atong Diyos, mohangtod sa panahong walay tino.”—Salmo 18:30; Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 29]

Kardinal Jiménez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Hulagway sa panid 30]

Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Picture Credit Line sa panid 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid