Mme Ọkpọusụn̄ Rome Uwụtn̄kpọ Ifiọk Ubọpn̄kpọ Eset

NSO idi akakan n̄kpọ editi Rome? Ndi ekere ke edi akwa an̄wambre, emi n̄wụre esie odude ke Rome tutu emi? Edieke ikerede iban̄a n̄kpọ oro ebịghide akan m̀mê emi otụkde mme owo akan, emi ẹkebọpde ke Rome, nnyịn ikpekere iban̄a mme ọkpọusụn̄.

Idịghe n̄kpọurua ye mbonekọn̄ kpọt ẹkesibe ke ọkpọusụn̄ Rome. Romolo A. Staccioli, ata ekpepn̄kpọ mban̄a mbuwed eset ọdọhọ ke ẹma ẹda “mme ekikere, usọ, ye mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk ye eke ido ukpono,” esịnede eke Ido Ukpono Christ, ẹbe ke ọkpọusụn̄ emi.

Ẹkeda mme ọkpọusụn̄ Rome nte ata akpan n̄kpọ ke eset. Ke ufan̄ ediwak isua ikie, mbon Rome ẹma ẹsiak ata nti usụn̄ emi ke ẹtan̄de ẹdian ẹkebede kilomita 80,000, ndien mme usụn̄ emi ẹdu idahaemi ke se ibede idụt 30.

Ọkpọusụn̄ Appius ekedi ata akpa n̄wọrọnda ọkpọusụn̄. Ẹkekot ọkpọusụn̄ emi akakan ọkpọusụn̄, ndien enye ọkọtọn̄ọ ke Rome ebe ekesịm Brundisium (ẹkotde idahaemi Brindisi), kpa obio esụkmbehe emi ẹkesisiode ẹka Edem Usiahautịn. Ẹkekot ọkpọusụn̄ emi ẹdian Appius Claudius Caecus, kpa owo ukara Rome emi ọkọtọn̄ọde ndisiak enye ke isua 312 M.E.N. Ọkpọusụn̄ Salaria ye Ọkpọusụn̄ Flaminia ẹkesop ibuot n̄ko ke Rome, ndien usụn̄ mbiba emi ẹkeka edem usiahautịn ke n̄kan̄ Inyan̄ibom Adriatic, anamde ẹkeme ndika mme idụt Balkan, ọkọrọ ye n̄kan̄ Rhine ye Danube. Ọkpọusụn̄ Aurelia akaka edem edere ke n̄kan̄ Gaul ye Ekpri Isuo Iberia, ke adan̄aemi Ọkpọusụn̄ Ostiensis akakade Ostia, kpa esụkmbehe emi mbon Rome ẹkemade ndisisio n̄ka Africa nnyụn̄ mbehe ke ini ẹtode ẹdi.

Akakan N̄kpọ Oro Ẹkebọpde ke Rome

Usụn̄ ẹkedi akpan n̄kpọ ẹnọ Rome idem mbemiso mme andidụn̄ do ẹketọn̄ọde ndisiak mbufa usụn̄. Obio emi ọkọtọn̄ọ ke ebiet emi n̄kani usụn̄ ẹkesopde ibuot ke n̄kukụre edịk ke usụk usụk Akpa Tiber. Nte n̄wed eset kiet ọdọhọde, mbon Rome ẹkekpebe mbon Carthage ke ini mmọ ẹkeyomde ndidiọn̄ n̄kani usụn̄ oro ẹma ẹkedodu. Edi etie nte mbon Rome ẹkenen̄erede ẹkpebe usọ udiọn̄ usụn̄ mbon Etruria. Ndusụk ikpehe usụn̄ oro mmọ ẹkenamde ẹsụk ẹdodu tutu emi. Akan oro, mme afan̄ oro mme owo ẹkenen̄erede ẹwak ndisan̄a ẹma ẹdu do mbemiso eyo Rome. Ekeme ndidi ẹkesida mme ufene ẹsan̄a ke mme afan̄ emi ẹka ndibọk. Nte ededi, ama esisọn̄ ndisan̄a ke mme afan̄ emi, sia obu ekesiyọhọde ke ndaeyo, ẹnyụn̄ ẹtie okpụk okpụk ke ukwọedịm. Mbon Rome ẹkesiak ọkpọusụn̄ ke mme afan̄ oro.

Ẹma ẹsitịn̄ enyịn ẹnam mme usụn̄ Rome man ẹsọn̄, ẹfọn, ẹnyụn̄ ẹye. Edieke ẹkemede, mmọ ẹkesisiak usụn̄ ke obio kiet ẹsịm en̄wen ke ebiet oro ekperede akan, ndien emi anam ẹfiọk ntak emi ẹkenyenede ediwak nnyan nnennen ọkpọusụn̄. Nte ededi, ẹkesiwak ndinam usụn̄ ntiene nte isọn̄ etiede. Ke ebiet emi etiede obot obot, edieke mbon Rome ẹkekemede, mmọ ẹma ẹsisiak usụn̄ ẹkesịm mbahade iba obot oro, ẹnyụn̄ ẹsiak ẹtiene ebiet emi un̄wana utịn esịmde. Emi ikayakke idiọk idaha eyo enen̄ede afịna mbon oro ẹkesisan̄ade ke mme usụn̄ emi.

Edi didie ke mbon Rome ẹkesinam usụn̄ mmọ? Ẹkesinam ke nsio nsio usụn̄, edi se ẹdọkde  ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt ke enyene akpan usụn̄ kiet oro nsio nsio usụn̄ emi ẹkebietde kiet eken.

Ẹma ẹsibem iso ẹdiomi nte ẹdinamde usụn̄. Ẹkeyak utom emi ẹsịn mme odomo isọn̄ eyo oro ke ubọk. Ekem ẹma ẹyak ọkpọsọn̄ utom edidọk isọn̄ ẹnọ mbonekọn̄, mme anamutom, ye ifịn. Ẹma ẹsidọk ukpe kiet ke nnasia ye en̄wen ke ufien. Ke nsụhọde n̄kaha, ufan̄ emi ekesidude ke ufọt ukpe mbiba ekedi mita iba ye ubak, edi ufan̄ emi ekesiwak ndidi mita inan̄, onyụn̄ an̄wan̄a akan oro ke inụk. Ndusụk ini, usụn̄ oro ẹnamde ẹma ama ekeme ndisịm mita duop, esịnede afan̄ ẹnamde ke edem mbiba ẹnọ mbon oro ẹsan̄ade ke ukot. Ke oro ebede, ẹma ẹdọk ntan oro okodude ke ufọt ukpe mbiba, anamde enye akabade afua. Ke ẹma ẹkedọk obubịt ntan ẹkesịm ikoneto ke afua emi, ẹma ẹsiduọk nsio nsio n̄kpọ ke ikpehe ita m̀mê inan̄. Akpa ikpehe ekeme ndidi ikpọ m̀mê n̄kpri itiat. Ekem ẹyebri mbatmbat itiat, eyedi ẹdade mbat simen oro ẹbuakde n̄kwaitiat  ẹdian mmọ ọtọkiet. Ke akpatre, ẹduọk n̄kwaitiat m̀mê itiat oro ẹbomde.

Ndusụk usụn̄ Rome ẹkedi n̄kwaitiat kpọt. Kpa ye oro, mme owo emi ẹkedude ini oro ẹma ẹnen̄ede ẹma mme usụn̄ oro. Mme utọ usụn̄ oro ẹkesidi ikpọ mbatmbat itiat emi ẹkesiwakde ndisọi nsion̄o ke ikpọ itiat n̄kann̄kụk. Ẹma ẹsinam mme usụn̄ emi ẹkon̄ esisịt ke ufọt, man mmọn̄edịm ẹkpewet ẹka mben ẹkedụk udiọn̄edịm oro ẹkesiakde ke edem mbiba. Ndikanam mme usụn̄ emi ntem anam mmọ ẹbịghi, ndusụk mmọ ẹnyụn̄ ẹdu ẹdisịm eyo nnyịn.

Ke n̄kpọ nte isua 900 ẹma ẹkebe tọn̄ọ ẹkenam Ọkpọusụn̄ Appius, Procopius, ewetmbụk eyen Byzantine ọkọdọhọ ke enye “enyene ndyọ.” Enye ekewet ntem aban̄a mbatmbat itiat oro ẹkebride ke usụn̄ emi: “Kpa ye ekese ini oro ẹbede ye ekese n̄kpọisan̄ oro ẹkesan̄ade ke mmọ kpukpru usen, mmọ ẹsụk ẹsọsọn̄ idem nte ẹkesọn̄de, ẹnyụn̄ ẹdọnọ nte ẹkedọnọde.”

Ẹkesinam didie ẹnam mme usụn̄ emi ẹbe mme utọ n̄kpọ nte akpa? Akpan n̄kpọ kiet ekedi ebọp, emi ndusụk mmọ ẹdude tutu esịm emi; ndien mmọ ẹwụt nte mbon Rome eset ẹkenyenede ifiọk ubọpn̄kpọ. Mme usụn̄ idakisọn̄ Rome itịmke iwọrọ etop, edi mmọ ẹkekam ẹsọn̄ utom ẹkan ndibọp, ke ikerede iban̄a udomo usọ emi ẹkenyenede ini oro. N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ete: “Usọ ubọpn̄kpọ mbon Rome . . . ikenyeneke mbiet ke ediwak isua ikie.” Uwụtn̄kpọ kiet edi usụn̄ idakisọn̄ Furlo ke Ọkpọusụn̄ Flaminia. Ko ke eset ke isua 78 E.N., ke mme ọbọpn̄kpọ ẹma ẹketịn̄ enyịn ẹnam ndutịm, ẹma ẹtịbi usụn̄ idakisọn̄ ke itiat, ndien usụn̄ emi ọkọniọn̄ mita 40, an̄wan̄a mita 5, onyụn̄ okon̄ mita 5. Oro ekedi ata akwa utom, ke ikerede iban̄a mme n̄kpọutom emi ẹkedude ini oro. Ndinam mme utọ usụn̄ oro ekedi kiet ke otu utom oro ẹkesọn̄de ẹkan.

Mme Akaisan̄ ye Edibuana Ekikere

Mbonekọn̄ ye mme anamusọ, mme ọkwọrọikọ ye mme akaisan̄, mme osion̄o ndyọ ye mme an̄wana en̄wan n̄kpa ẹma ẹsisan̄a ke usụn̄ emi. Mbon oro ẹkesan̄ade ke ukot ẹma ẹsisan̄a n̄kpọ nte kilomita 25 esịm 30 ke usen. Mme akaisan̄ ẹma ẹsifiọk nte usụn̄ oyomde ebe ke ndise adaha oro ẹwetde ibat kilomita. Adaha emi ẹkedi nsio nsio orụk, edi ẹkewak ndidi ekara ekara; ndien ẹkesiwụk mmọ ke ufan̄ kilomita kiet ye ubak, emi ekedide udomo kilomita mbon Rome. Mme ebiet nduọkodudu ẹma ẹdu n̄ko, emi mme akaisan̄ ẹkesikpụhọde enan̄-mbakara, ẹdep udia m̀mê ke ndusụk idaha, ẹdan̄ eyo esiere. Ndusụk ebiet oro ẹkesinamde  mme n̄kpọ emi ẹma ẹtara ẹkabade n̄kpri obio.

Esisịt ini mbemiso Ido Ukpono Christ ọkọtọn̄ọde, Caesar Augustus ama ọtọn̄ọ ndutịm udiọn̄ usụn̄. Enye ama esimek ikpọ owo ukara ẹse ẹban̄a usụn̄ kiet m̀mê se ikande oro. Enye ama ọdọhọ ẹwụk se ẹkekotde miliarium aureum, oro edi adaha kilomita oro ẹdade gold ẹnam, ke An̄wa Obio Rome. Adaha oro ẹkedade mbuaha okpoho ẹwet n̄kpọ do ama odot ndidu ke ebiet oro kpukpru usụn̄ Obio Ukara Rome ẹkesopde ibuot ke Italy. Emi anam ẹsitoho ufiet Ikọmbakara emi ọdọhọde ke “kpukpru usụn̄ ẹsop ibuot ke Rome.” Augustus ama ọdọhọ n̄ko ete ẹwet ndise ofụri usụn̄ Rome ẹnịm ke nsio nsio itie. Etie nte ke nte ẹkenamde mme usụn̄ oro ama ekem ye se mme owo ẹkeyomde ye mme idaha eyo oro.

Ndusụk mme akaisan̄ ke eset ẹma ẹsikam ẹkama n̄wed emi ẹtemede owo usụn̄isan̄ man isan̄ mmọ awara. Mme n̄wed usụn̄isan̄ emi ẹma ẹsidọn̄ọ mme utọ ntọt ẹban̄ade nte mme ebiet nduọkodudu ẹyomde usụn̄ ye mme orụk n̄kpọ emi ẹkemede ndikụt ke mme ebiet nduọkodudu oro. Nte ededi, n̄wed usụn̄isan̄ emi ẹma ẹsọn̄ urua, ndien ke ntre idịghe kpukpru owo ẹkenyene.

Kpa ye oro, ediwak mme ọkwọrọ eti mbụk oro ẹkedide mme Christian ẹma ẹsidiomi ẹnyụn̄ ẹka ediwak nnyan isan̄. Ukem nte mbon eyo apostle Paul, enye akama ndisisan̄a mmọn̄ mmọn̄ ke ini akade edem usiahautịn, man ọsọp ke ntak ofụm oro ekesiwọrọde. (Utom 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Ofụm emi ekesito edem usoputịn Mediterranean ke ndaeyo. Nte ededi, ke ini Paul akakade edem usoputịn, enye ekesisan̄a obot, ke usụn̄ Rome. Paul akasan̄a ntre ke udiana ye ọyọhọ isan̄ isụn̄utom esie ita. (Utom 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Ke n̄kpọ nte isua 59 E.N., Paul ama asan̄a ke Ọkpọusụn̄ Appius aka Rome onyụn̄ osobo ye nditọete ke An̄wa Obio, m̀mê An̄waurua Appius, n̄kpọ nte kilomita 74 ke usụk n̄kan̄ usiahautịn Rome. Mbon eken ẹkeda ẹbet enye ke ebiet nduọkodudu Ufọkisen Ita emi ayakde kilomita 14 ndisịm Rome. (Utom 28:13-15) Ke n̄kpọ nte isua 60 E.N., Paul ama ọdọhọ ke ẹma ẹkwọrọ eti mbụk “ke ofụri ererimbot” oro ẹkediọn̄ọde ini oro. (Colossae 1:6, 23) Mme usụn̄ oro ẹkesiakde ẹma ẹtịp ẹsịn ke ndinam emi.

Mmọdo, mme ọkpọusụn̄ Rome ẹdi n̄wọrọnda n̄kpọ editi oro ẹbịghide, ẹnyụn̄ ẹtịp ẹsịn ke edikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi.—Matthew 24:14.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 14]

Adaha kilomita Rome

[Ndise ke page 15]

Usụn̄ ke Ostia eset ke Italy

[Ndise ke page 15]

Mbọn ukpatn̄kpọ eset ke Austria

[Ndise ke page 15]

Ikpehe akani usụn̄ Rome ye adaha kilomita ke Jordan

[Ndise ke page 15]

Ọkpọusụn̄ Appius ke mbọhọ Rome

[Ndise ke page 16]

Ndon udi ke Ọkpọusụn̄ Appius ke mbọhọ Rome

[Ndise ke page 16]

Usụn̄ Idakisọn̄ Furlo ke Ọkpọusụn̄ Flaminia ke ikpehe Marche

[Ndise ke page 16, 17]

Ebọp Tiberius ke Ọkpọusụn̄ Emilia ke Rimini, Italy

[Ndise ke page 17]

Paul okosobo nditọete mi ke An̄wa Obio, m̀mê An̄waurua Appius emi mme owo ẹkesiyọhọde

[Mme ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 15]

Ufien, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; nnasia, ọkpọusụn̄ ye mme adaha kilomita: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.