Kpè Titus Tɔn ɖó dotín ɖaxó wè, bo dó ɖè nǔ taji e jɛ ɖò hwexónu bɔ è tuùn ganji é ɖé xlɛ́. É ɖò mɔ̌ có, nǔ e mɛ lɛ ma tuùn ganji ǎ é wɛ nyí ɖɔ kancica e dɔn mɛ é ɖé ɖò kpè ɔ kpo Biblu kpo tɛntin: Kpè Titus Tɔn nɔ gudo nú gbesisɔ jiwǔ nǔɖɔɖ’ayǐ Biblu tɔn lɛ tɔn ma kɛnu.

Ðò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn sín bǐbɛ̌mɛ ɔ, Axɔsuɖuto Hlɔma tɔn bɛ́sín Bretagne kpo Gaule kpo (dìn ɔ France) bo yì Ejipu, bɔ ye ɖu ayijayǐ kpo nukɔnyiyi kpo bunɔ ɖé sín vivǐ ɖò gbě ɔ jí. Amɔ̌, xá ɖé ɖò zɔ bo nɔ d’akpɔ̀ nú Hlɔma hwɛhwɛ, é wɛ nyí tokpɔn hunnyahunnya tɔn Judée tɔn.

Encyclopedia of Ancient Rome ɖɔ: “Ðò tò e ɖò Hlɔma sín acɛ glɔ́ lɛ é mɛ ɔ, kpɛɖé jɛn ye gbɛ́ wǎn na syɛnsyɛn mɔ̌ Judée ɖɔhun. Jwifu lɛ gbɛ́ wǎn nú gǎn tò ɖevo mɛ tɔn ɖěɖee ma nɔ keya nú aca yetɔn lɛ ǎ é, bɔ Hlɔmanu lɛ mɔ ta syɛnsyɛn Jwifu lɛ tɔn dó mɔ mɛmasí ɖaxó ɖé na.” Jwifu gègě ɖó nukún ɖɔ gǎn ɖé sixu wá hwlɛn ye bo ɖè Hlɔmanu e gbɛ́ wǎn nú ye lɛ é síìn, bo vɔ́ susu e Izlayɛli ko ɖó ɖ’ayǐ ɔ xɔ n’i. Amɔ̌, ɖò 33 H.M. tɔn ɔ, Jezu Klisu ɖɔ ɖɔ awě ɖé na wá xò Jeluzalɛmu.

Jezu ɖɔ: “Ayǐ ɖé lɛ ka na wá hɔ́n nú mi, bɔ kɛntɔ́ mitɔn lɛ na tɔ́n ahwan mi; ye na xá toxo ɔ, lobo na ján mi gbɔn fí bǐ. Ye na vɔ mi bǐ, bo na gbà toxo ɔ, bɔ awinnya e è dó mɛ xɔ lɛ na ɔ, ɖě sɔ́ na kpó ɖò ɖě jí ǎ; ɖó hwenu e Mawu wá ba jonɔ mi ɔ, mi tuùn ǎ.”​—Luki 19:43, 44.

É ɖò wɛn ɖɔ xó Jezu tɔn lɛ na ko gbà hǔn dó nú ahwanvu tɔn lɛ. Ee ahwanvu lɛ mɔ tɛmpli Jeluzalɛmu tɔn ɖò azǎn tɔn atɔn gbè é ɔ, mɛ ɖokpo ɖò ye mɛ súxó bo ɖɔ: “Mɛ̌si, kpɔ́n awinnya ɖagbeɖagbe elɔ lɛ, bo kpɔ́n lee xɔ ɔ sávɔ gbɔn é.” Nugbǒ ɔ, tɛmpli ɔ sín awinnya ɖé lɛ ɖiga nú mɛtlu 11 mɔ̌, gbló nú mɛtlu 5 mɔ̌, bo yì jǐ nú mɛtlu 3 mɔ̌! É ɖò mɔ̌ có, Jezu ɖɔ: “Nǔ enɛ lɛ e mɔ wɛ mi ɖè dìn ɔ, hweɖenu na wá sù, bɔ awinnya lɛ ɖě sɔ́ na kpò ɖò ɖě jí ǎ; bǐ wɛ è na mu.”​—Maki 13:1; Luki 21:6.

Jezu lɛ́vɔ ɖɔ nú ye ɖɔ: “Hwenu e mi ka na wá mɔ kɛntɔ́ lɛ nyì ahwan, bo ján Jeluzalɛmu toxo ɔ, mi nywɛ ɖɔ hwenu e è na gbà dó ɔ ko sɛya. Enɛ ɔ, mɛ e na ɖò Judée gbéjí lɛ ni hɔn yì só lɛ jí; mɛ e na ɖò toxo ɔ mɛ lɛ ni hɔn tɔ́n, bonu mɛ e na ɖò gleta lɛ ni ma sɔ́ lɛkɔ wá toxo ɔ mɛ ó.” (Luki 21:20, 21) Xó Jezu tɔn ka jɛnu à?

Xwè gban nukún atɔn ko wá yì, bɔ Judée kpó ɖò wǎn gbɛ́ nú Hlɔmanu lɛ sín acɛ e glɔ́ é ɖè é wɛ. Amɔ̌, ɖò 66 H.M tɔn, hwenu e tokpɔngán Hlɔma tɔn Gessius Florus, ee kp’acɛ dó Judée nu é wá bɛ́ akwɛ ɖò tɛmpli mímɛ́ ɔ sín akwɛgbá mɛ é ɔ, xomɛ sìn Jwifu lɛ tawun. Zaanɖé kpowun ɔ, ahwanfuntɔ́ Jwifu lɛ tɔn lɛ ján gò dó Jeluzalɛmu, bo hu ahwanfuntɔ́ e ɖò ahwankpá Hlɔma tɔn mɛ ɖò finɛ lɛ é, lobo ɖɔ ɖɔ emi jɛ emiɖesunɔ sí sín Hlɔma lɔ mɛ.

Sun atɔn mɔ̌ gudo ɔ, Cestius Gallus nɔ nukɔn nú ahwanfuntɔ́ Hlɔma  tɔn 30 000 jɛji bɔ ye wá Jeluzalɛmu bo na sú kún dó nú gǔfínfɔ́n. Hlɔmanu lɛ yawu byɔ toxo ɔ mɛ bo wɔ dǒ e ɖò tɛmpli ɔ gudo lɛ é. Enɛ gudo ɔ, ɖó hwɛjijɔ e ma zawě ǎ é ɖé wu ɔ, ye dó gudo fɔ. Nǔ víví nú Jwifu gǔfɔntɔ́ lɛ bɔ ye zun dó ye jí tlolo. Hwenu e ahwanfuntɔ́ Hlɔma tɔn lɛ kpo Jwifu gǔfɔntɔ́ lɛ kpo jó toxo ɔ dó é ɔ, Klisanwun ɖěɖee hɛn akpágbánúmɛ Jezu tɔn ayi mɛ lɛ é hɔn sín Jeluzalɛmu bo tunta só lɛ jí ɖò Judɛ́ɛn Tɔ̀ ɔ gudo.​—Matie 24:15, 16.

Xwè e bɔ d’ewu é mɛ ɔ, Hlɔma lɛ́vɔ sɔnǔ nú ahwankpá tɔn, bo sɔ́ Ahwangán sunvínɔ Vespasien kpo vǐ tɔn Titus kpo ɖ’enu, bɔ ye huzu kpannukɔn Judée. É ɖò mɔ̌ có, ee Dada Hlɔma Tɔn Néron kú ɖò 68 H.M. tɔn gudo tlolo é ɔ, Vespasien lɛkɔ yì Hlɔma bo na jɛ tɛn tɔn mɛ, bo jó ahwan e fún xá Judée wɛ ye ɖè é kpo ahwanfuntɔ́ 60 000 mɔ̌ kpo dó nyì vǐ tɔn Titus lɔ mɛ.

Ðò juin 70 H.M. tɔn ɔ, Titus ɖegbe nú ahwanfuntɔ́ tɔn lɛ ɖɔ ye ni gbò atín ɖěɖee ɖò Judée gbéjí lɛ é, bɔ ye sɔ́ dó xá dǒ Jeluzalɛmu tɔn lɛ na nú kilomɛtlu 7 lɛlɛ̌ dó. Septembre mɛ mɔ̌ ɔ, Hlɔmanu lɛ bɛ́ nǔ e ɖò toxo ɔ mɛ lɛ é bo dó toxo ɔ kpo tɛmpli tɔn kpo zo, lobo gbà dǒ lɛ tɛnwin lɛnwin lee Jezu ko ɖɔ ɖ’ayǐ gbɔn jɛ nukɔn é. (Luki 19:43, 44) Sɔgbe kpo nǔlinlɛn e ɖò jlɛ̌ jí é ɖé kpo ɔ, “gbɛtɔ́ 250 000 jɛ 500 000 wɛ kú ɖò Jeluzalɛmu kpo xá e kpó ɖò toxo ɔ mɛ lɛ é kpo mɛ.”

Ðò 71 H.M. tɔn ɔ, Titus lɛkɔ yì Italie bɔ toví Hlɔma tɔn lɛ xɔ susu ɖaxó ɖé n’i. Toxo ɔ bǐ zin ɖuɖeji ɖaxó enɛ sín zɔnlin gbɔn azinkan tò ɔ tɔn. È ko mɔ nǔ mɔhun kpɔ́n ǎ.

Ee ahwan ɔ mɔ dɔkun tobutobu enɛ lɛ é ɔ, ye j’awǎ tawun gbɔn ali Hlɔma tɔn lɛ jí. Ee ye ɖò batóo e è yí lɛ é, ahwanfunnu ɖaxó ɖaxó e gosin ahwangbenu lɛ é, kpo nǔ e è bɛ́ sín tɛmpli Jeluzalɛmu tɔn mɛ lɛ é kpo mɔ wɛ é ɔ, é víví nú ye tawun.

Titus jɛ tɔ́ tɔn Vespasien sín tɛnmɛ ɖò 79 H.M. tɔn bo nyí dada. Amɔ̌, Titus kú ajijimɛ kpowun ɖò xwè wè gudo. Nɔví tɔn kpɛví Domitien jɛ tɛn tɔn mɛ, bo yawu mɛ̀ ɖuɖeji kpè ɖé ɖó Titus nyikɔ mɛ dó xɔ susu n’i.

Égbé ɔ, gbɛtɔ́ kanweko mɔkpan wɛ nɔ yì kpɔ́n Kpè Titus Tɔn xwewu xwewu ɖò Hlɔma, b’ɛ nɔ dɔn ye tawun. Mɛɖé lɛ nɔ mɔ kpè enɛ dó mɔ alɔlyɛnzɔ́ e jiwǔ é ɖé, mɛ ɖevo lɛ nɔ mɔ ɖɔ é nɔte nú hlɔnhlɔn e Hlɔma ɖó é, cobɔ nú mɛ ɖevo lɛ ɔ, é nɔte nú wuntun e xlɛ́ ɖɔ è sú kún dó nú Jeluzalɛmu kpo tɛmpli tɔn kpo é.

É ɖò mɔ̌ có, mɛ e nɔ xwè sɔ bo nɔ xà Biblu ɔ lɛ é nɔ mɔ ɖɔ Kpè Titus Tɔn ɖó tinmɛ taji ɖé. Kúnnuɖenú e xlɛ́ ɖɔ Mawu gɔ́n wɛ nǔɖɔɖ’ayǐ Biblu tɔn lɛ gosin, bo sɔgbe bɔ è sixu lɛ́ ɖeji dó ye wu lɛ é ɖé wɛ.​—2 Piyɛ́ɛ 1:19-21.