1, 2. E kanga ni kabwarabwaraa aron te botannaomata te Baibara, ao tera te anga ae tii ngaia ae a kona n toki iai kangaanga?

 “A BANE baika a karikaki ni ngirangira ni maraki.” (I-Rom 8:22, BK) N ana kibu-n-taeka te abotoro Bauro aei, e kabwarabwara iai aroarora ae kananoanga ae ti a bane ni mena iai ngkai. N aia rabakau aomata, e taraa n ae ai bon akea te anga ibukin katokan te karawawataki, te bure, ao te mate. Ma tiaki aroia aomata Iehova ae iai tian aia konabwai. (Warekaia Iteraera 23:19) E a tia te Atua ae kaetitaeka n ae riai, ni katauraoa te kawai ibukin katokan rawawatara. E aranaki aei bwa te unora ke te kaboomwi.

² Te kaboomwi bon ana bwaintangira Iehova ae moan te kakawaki nakon te botannaomata. E karekea iai angara ni kamaiuaki man te bure ao te mate. (I-Ebeto 1:7) Boni ngaia aani kaantaningan te maiu are aki toki, i karawa ke n te baretaiti i aon te aba. (Ruka 23:43; Ioane 3:16; 1 Betero 1:4) Ma tera raoi te kaboomwi? Tera reireiara man te kaboomwi ni kaineti ma ana kaetitaeka ae riai Iehova ae akea n ai arona?

3. (a) Bukin tera ngkai e kainnanoaki te kaboomwi? (b) Bukin tera ngkai e aki kona te Atua ni kamauna tuuaaia natin Atam ae te mate?

³ E reke kainnanoakin te kaboomwi mai mwin ana bure Atam. N ana aki ongeaba Atam iroun te Atua, ao e a katuka iai rikiaia natina ae te aoraki, te rawawata, te maraki, ao te mate. (Karikani Bwaai 2:17; I-Rom 8:20) Te Atua e aki kona n nanoangaia aomata ma ni baireia bwa a na aki mate, bwa karaoana irouna e na kakeaa oin ana tua are kangai: “Boon te bure te mate.” (I-Rom 6:23) Ngkana e kakeaa ana kaetitaeka ae riai Iehova ao e na taabangaki ngkanne te mangaongao ao riaoakin te tua!

4, 5. (a) E kanga Tatan n uaraoa te Atua, ao bukin tera bwa e riai ni kaetii kangaanga akanne Iehova? (b) Tera te bukibuki are e karaoia Tatan ni kaineti ma ana toro Iehova aika kakaonimaki?

 ⁴ N aron ae ti noria ni Mwakoro 12, te karitei i Eten ngkoa e tabeki kauntaeka aika kakawaki riki nakon aia aki-ongeaba aomata. E kabuakakaa aran te Atua ae raoiroi Tatan. N tokina ao e a bukina Iehova bwa aongkoa te tia kewe ao te tia tautaeka ae ribuaka, ae taua te inaaomata mairouia ana karikibwai. (Karikani Bwaai 3:1-5) E taraa n ae e tokanikai Tatan n tuka ana kaantaninga te Atua ibukin kaonan te aonnaba aei irouia aomata aika raoiroi, ao e arana naba te Atua bwa e konaaki iai. (Karikani Bwaai 1:28; Itaia 55:10, 11) Ma ngkana e katikui kauntaeka aikai Iehova n aki tabeakin, ao e na bae n makeenako onimakinan ana kairiri irouia ana karikibwai aika wanawana.

⁵ E kabuakakaia naba ana toro Iehova aika kakaonimaki Tatan ni bukinia bwa aongkoa a toro Irouna tii ibukin karekean kaniwangaia, ao ngkana a kataaki ao bon akea temanna ae e na tiku ni kakaonimaki iroun te Atua. (Iobi 1:9-11) Kaetan bwaai aikai, e kakawaki riki nakon te kangaanga ae taonia nako te botannaomata. E ataia Iehova bwa e riai ni kaeta ana kabuakaka Tatan. Ma e na kanga ni kanakoraoa te bwai aei te Atua ma ni kamaiuia naba aomata?

6. Baikara kibuntaeka tabeua aika kabonganaki n te Baibara ibukin kabwarabwaran ana babaire te Atua ni kamaiuia te botannaomata?

⁶ Ana babaire Iehova ibukin kaetan bwaai aikai e kororaoi n arona ni kaota te nanoanga ao te kaetitaeka ae riai, ao e riaon aia konabwai aomata iangoana. Ma e bon rangi ni bebete irouna. E atongaki te babaire aei bwa te kabooaki, te karea n raoi, te raoiakinaki, ao kabwaran buure. (Taian Areru 49:8, BK; Taniera 9:24, BK; I-Karatia 3:13; I-Korote 1:20; Ebera 2:17) Ma te kibuntaeka ae na kona n nakoraoi kabwarabwaran iai te babaire aei, bon are e taekinna Iesu ngke e kangai: “Natin te Aomata ngkae E aki nako mai ba E na tau-toronia aomata, ma E roko ba E na toro irouia aomata, ao ba E na anga maiuna ba unoraia [ke, “te kaboomwi,” NW; lyʹtron n te taetae n Erene] aomata aika bati.”​—Mataio 20:28.

7, 8. (a) Tera ae nanonaki n te kaboomwi n te Baibara? (b) E riai ni boraoi te kaboomwi ma tera?

 ⁷ Tera te kaboomwi? Te taeka n Erene ae kabonganaki ikai e nako man te weabe ae nanona “kabwaraa, kainaaomataa.” E kabonganaki te taeka aei ibukin kabwarabwaran te mwaiti ni mwane ae kabwakaki bwa a aonga ni kainaaomataki taenikai aika a raweaki n te buaka. Mangaia are e kona n taekinaki bwa te kaboomwi e kaineti ma te boo ae kabwakaki ibukin manga kabooan ke kaokan te bwai teuana. N te Baibara n Ebera, te taeka ae rairaki bwa “te kaboomwi” (koʹpher), e nako man te weabe ae nanona “rabunna.” Ti kaotaaki n aei bwa te kaboomwi nanona naba rabuni buure.

⁸ E kakawaki ataakin ae te Theological Dictionary of the New Testament e kaotia bwa te taeka aei (koʹpher), e nanona n “taai nako te bwai ae boraoi,” ke e botau. Mangaia are bonotan te ati ni berita e boni botau raoi ma tein te ati ni berita, n te aro are e rabunna raoi. N aron naba anne, ngkana ko na kaboomwi ke ko na rabuna te bure, e nanonaki ngkanne bwa ko na kabwakaa te boo ae boraoi ma rawawatan, ke korakoran te urubwai are riki man te bure. E kangai ana Tua te Atua nakoia I-Iteraera: “Boon te maiu, te maiu; boon te mata, te mata; boon te wi, te wi; boon te bai, te bai; boon te wae, te wae.”—Te Tua-Kaua 19:21, BK.

9. Bukin tera ngkai a anga karea aika maan taan onimaki, ao tera ana iango Iehova ni karea aikai?

⁹ Mwaane ake a kakaonimaki ni moa mairoun Abera, a anga karea aika maan nakon te Atua. Ni karaoan anne, a kaotia iai bwa a ataia bwa bon taani bure ngaiia, aika a kainnanoa kainaaomatakiia man te bure. A kaotiota naba iai onimakinan ana berita te Atua, are a na inaaomata rinanon ana “kariki.” (Karikani Bwaai 3:15; 4:1-4; Nakoaia Ibonga 17:11; Ebera 11:4) E kukurei ni butimwaei karea aikai Iehova ao e akoia taan taromauriia ake a anga. Te angakarea ni kaineti ma maan bon bannan baika kakawaki riki. A aki kona n rabuni raoi aia bure aomata maan, bwa a mangori riki maan nakoia aomata. (Taian  Areru 8:4-8) Ma ngaia are e taku te Baibara: “A aki kona ni kamaunai bure raraia kao ma koti.” (Ebera 10:1-4, BK) Karea aikai boni kaikonaki aika a tei ibukin te kaboomwi ni koaua ae e na karaoaki rimwi.

10. (a) E riai ni boraoi ma antai te aomata are riki bwa te kaboomwi, ao bukin tera? (b) Bukin tera ngkai e riai n tii temanna te aomata ae e na anga ngaia bwa te karea?

¹⁰ E taku te abotoro Bauro bwa “a bane ni mate aomata iroun Atam.” (1 I-Korinto 15:22, BK) Mangaia are te kaboomwi ae kainnanoaki boni maten te aomata ae boraoi raoi ma Atam, are nanona te aomata naba ae kororaoi. (I-Rom 5:14) Akea te aeka ni man ke te aomata temanna riki ae kona n tau ibukin karaoan te kaboomwi ae kainnanoaki ibukin kakoroan nanon te kaetitaeka ae riai. Bon tii te aomata ae kororaoi ae aki ituaki n te bure ao te mate mairoun Atam, ae kona n anga ngaia bwa “unoraia aomata,” ae nanona te kaboomwi ae botau raoi ma Atam. (1 Timoteo 2:6) E aki naba kainnanoaki kareanakia aomata aika mirion ma mirion mwaitiia bwa kabooan mwiia natin Atam n tatabemania nako. E kabwarabwara ni kangai te abotoro Bauro: “E roko te bure i aon te aba iroun te aomata ae ti temanna [Atam], ao iriana te mate.” (I-Rom 5:12, BK) Kioina ngkai “e karokoa te mate ngkoa temanna te aomata,” e baireia te Atua bwa e na manga kainaaomataia te botannaomata rinanon “temanna naba te aomata.” (1 I-Korinto 15:21, BK) N te aro raa?

11. (a) E na kanga te tia kaboomwi ni “katonga te mate i bukia aomata ni kabaneia”? (b) Bukin tera ngkai akea kakabwaiaaia Atam ma Nei Ewa man te kaboomwi? (Nora te kabwarabwara ae i nano.)

¹¹ E baireia Iehova bwa e na anga maiuna te aomata ae kororaoi are kukurei nanona ni kan anga bwa te karea. E taekinaki n I-Rom 6:23, bwa “boon te bure te mate.” Teuare te tia kaboomwi “e na katonga te mate i bukia aomata ni kabaneia” ngkana e anga maiuna bwa te karea, are nanona bwa e na kabwakaa boon ana bure Atam. (Ebera 2:9; 2 I-Korinto 5:21; 1 Betero 2:24) E na rangi ni korakora mwin te mwakuri aei ni kaineti ma te kaetitaeka ae riai. Ibukina bwa e kamauna te  tuuaa ae te mate ae turiia natin Atam aika kakaonimaki te kaboomwi anne, e na katoka naba mwaakan te mate ae kakamaaku. *​—I-Rom 5:16.

12. Kabwarabwaraa bwa e na kanga kabwaran ana taarau temanna ni kakabwaiaiia aomata aika bati.

¹² E kangai kabwarabwarana: Iangoia bwa aongkoa ko maeka n te kaawa teuana ae angiia kaaina a mwakuri n te tabo ni karaobwai ae rangi ni bubura. Ko mwakuri naba iai ngkoe ma aomata aika maeka i rarikim ao kam uaia n rangi ni maiu raoi ni kaineti ma taun ami bwakabwai iai, ni karokoa te tai are e a ruuti iai te tabo ni mwakuri aei. Bukin tera ngkai e a kainaki te tabo aei? E babakanikawaia te kambwana te manatia n te aro are e aikoa kona ni kammwakuraki bwa e a ruuti. N te tai ae waekoa ao ai akea ami mwakuri ngkoe ma kaain rarikim ao kam a aikoa kona ni kaitaraa ami kabanemwane. A bane ni karawawataki maiuia taanga, ataei ao taani kataarau n ana babakanikawai te aomata ae tii temanna aei. Iai katokan te kangaanga anne? Iai! N reitan te karaki ao iai temanna te kaubwai ae iangoia bwa e na kabutia. E ataa kakawakin te kambwana aei, ao e nanoangaiia naba taani mwakuri aika bati ake a a rotaki buaka iai ma aia utu. Ngaia are e a baireia bwa e nang kabwaraa ana taarau te tabo ni karaobwai aei rimoa, ao e nang manga kabutia. Kabwaraan te taarau anne, e uota te kakabwaia nakoia taani mwakuri aika bati ao aia utu ao ai taani kataarau. N aron naba anne, kamaunan ana taarau Atam, e kakabwaiaiia aomata aika aki kona ni warekaki aika mirion ma mirion mwaitiia.

13, 14. (a) E kanga Iehova ni katauraoa te kaboomwi ibukia aomata? (b) Antai ae kabwakaki te kaboomwi nakoina, ao bukin tera ngkai e riai aei?

¹³ Tii Iehova ae kona ni katauraoa te “Tibutetei . . . ae uoti  nako aia bure kain aonaba!” (Ioane 1:29) E karaua n rinea raoi te anera temanna, te Atua, are e na kanakoa bwa e na kamaiuia te botannaomata. E boni kanakoa Teuare e kona ni kamaunai bukinaia ana toro Iehova iroun Tatan. Eng, e anga ana bwai Iehova ae te kabanea ni kakawaki irouna ngke e kanakoa Natina ae te rikitemanna, are “ana bwai ni kukurei.” (Taeka N Rabakau 8:30) E rangi ni kukurei Natin te Atua aei ni “kaki oin arona” i karawa. (I-Biribi 2:7, BK) E kamwainga maiun Natina Iehova ae ana rikitemanna ma aroarona n te kakai mai karawa nako nanon biroton te kibono ae te I-Iutaia ae Nei Maria. (Ruka 1:27, 35) Arana ngkana e riki n aomata bon Iesu. Ma ni kaineti ma te kaetitaeka ae riai, e kona naba ni kaikonakaki n aranaki bwa Atam are te kaitira, ibukina bwa e katotonga naba Atam ni kororaoi. (1 I-Korinto 15:45, 47) Ibukin aei e kona n anga maiuna Iesu bwa te karea ni kaboomwi ibukin aia bure aomata.

¹⁴ Ma antai ae e na kabwakaki nakoina te kaboomwi? E taekinna Taian Areru 49:7 bwa e na kabwakaki nakon “te Atua.” Ma bon tiaki Iehova are e moani bairea kabwakaan te kaboomwi? Boni Ngaia, ma tiaki nanon anne bwa e na kamangora te kaboomwi ni karikia bwa te bwai ae akea manenana, ae kona ni kabotauaki ma anaakin te mwane man buam teuana, ni manga nneia ni buam are teuana. E riai ni mataata bwa tiaki te bwai ae iokinibwaiaki te kaboomwi, ma bon te waaki ae boto i aon te kaetitaeka ae riai. E ngae ngke e rangi ni bobuaka kabwakaan te kaboomwi iroun Iehova ma karaoan anne irouna, e kaota arona ni boutokoa ana kaetitaeka ae riai ae kororaoi.​—Karikani Bwaai 22:7, 8, 11-13; Ebera 11:17; Iakobo 1:17.

15. Bukin tera ngkai e kainnanoaki bwa e na karawawataki Iesu ao e na mate?

¹⁵ Ni moan te ririki 33 C.E., ao e a tauraoi Iesu Kristo ni kariaia karawawataana n te waaki are e nang kabwakaa iai boon te kaboomwi. E kariaia katikana ao kabureana ni bukibuki aika kewe ao bairean taekana bwa e na bobitiaki i aon te kai ni karokoa matena. E boni kainnanoaki bwa e na kammarakaki n te aro ae riao Iesu? Eng, ibukina bwa e aonga ni kaetaki te kauntaeka  ni kaineti ma aroia ana toro te Atua ni kakaonimaki nakoina. E kakawaki ataakin ae e aki kariaia te Atua bwa e na tiringaki Iesu ngke e merimeri, iroun Erote. (Mataio 2:13-18) Ma ngke e a ikawai Iesu ao e a tibwa kona ni kaitaraa niniakina iroun Tatan ma n ota raoi naba ni bwaai ni kabane ake e irekereke iai. * Ibukina bwa e teimatoa Iesu ni kaotia bwa te aomata ngaia “ae moan te raoiroi, ae aki bure, ae itiaki, ae raure ma aomata aika buakaka” e ngae ngke e karawawataki n te aro ae rangi ni kakamaaku, ma e boni kakoauaa naba n aki toki, bwa bon iai ana toro Iehova aika a teimatoa ni kakaonimaki i aan kataakiia. (Ebera 7:26) Maroaka ae e kakatonga iai Iesu n takaruaea ae kangai i mwain matena: “A tia bai ni kabane.”​—Ioane 19:30, BK.

16, 17. (a) E kanga Iesu n reita nako ana mwakuri ni kaboomwi? (b) Bukin tera ngkai e riai Iesu “ni kaoti i matan te Atua i bukira”?

¹⁶ Ma e tuai n tia iai ana mwakuri ni kaboomwi Iesu. N ana katenibong Iesu imwin matena ao e a kautia Iehova. (Mwakuri 3:15; 10:40) N ana mwakuri ae kamimi aei, ao Iehova e aki tii angan Natina kaniwangana n ana mwakuri are e kakaonimaki iai, ma e anganna naba ana tai ni katiaa raoi ana mwakuri ni kaboomwi, n riki bwa te Mataniwi n Ibonga ae rineaki iroun te Atua. (I-Rom 1:4; 1 I-Korinto 15:3-8) E kabwarabwaraa ni kangai te abotoro Bauro: “Ngke E roko Kristo ba mataniwiia ibonga . . . , ao E aki rin naba iai n raraia kooti ma bunia kao, ma E rin iai n oin raraana, ao E karekea kamaiuara ae aki totoki. Ba E aki rin Kristo i nanon te tabo ae tabu ae karaoaki ni baiia aomata,  ae katotongan te tabo ni koaua; ma E bon rin i karawa, ba E aonga ni kaoti i matan te Atua i bukira.”​—Ebera 9:11, 12, 24.

¹⁷ E aki kona n uota raraana ni koaua Kristo nako karawa. (1 I-Korinto 15:50) Ma e uota kaikonakana, ae maiuna ae kororaoi are e anga bwa te karea ae kakawaki ae kainnanoaki ibukin kakoroan nanon te kaetitaeka ae riai. Ao imwina e tei i matan te Atua n aron ae e tei n te boowi, ao e anga iai te bwai ae nanonaki ni maiuna, ae te kaboomwi ae kainaaomataia aomata aika bubure. E butimwaea te karea anne Iehova? Eng, bwa e kakoauaki anne ni Bentekota 33 C.E., ngke e a bwaro te taamnei ae raoiroi i aoia taan reirei aika tao 120 mwaitiia i Ierutarem. (Mwakuri 2:1-4) Te mwakuri ae kamimi aei bon tii moan waakinan taiani kakabwaia aika a na reke man te kaboomwi.

18, 19. (a) Baikara koraki aika uoua aika a kakabwaiaki man te kaiooki are e reke man raraan Kristo? (b) Baikara kakabwaia tabeua aika reke irouia “te koraki ae uanao” man te kaboomwi n te tai aei, ao n te tai ae na roko?

¹⁸ N ana reta Bauro nakoia I-Korote, ao e kabwarabwaraa iai bwa bon nanon te Atua bwa rinanon Kristo E na kaiookaki ma bwaai ni kabane n te raoiakinaki ae na reke man raraan Iesu are e waanako i aon te kai ni kammaraki. E kabwarabwaraa naba Bauro bwa te kaiooki aei a irekereke iai koraki aika uoua, aika “bwaini karawa,” ao “bwain aonaba.” (I-Korote 1:19, 20; I-Ebeto 1:10) Te moani koraki e kaainaki irouia Kristian aika 144,000 mwaitiia, ake a anganaki te kaantaninga ibukin te beku bwa ibonga i karawa, ao a na uea ma Kristo Iesu i aoia kaain te aonnaba. (Te Kaotioti 5:9, 10; 7:4; 14:1-3) E na raanga te kakabwaia man te kaboomwi rinanoia te koraki aikai, nakoia aomata ake a ongeaba i nanon te maan ae teuana te ngaa te ririki.​—1 I-Korinto 15:24-26; Te Kaotioti 20:6; 21:3, 4.

¹⁹ “Bwain aonaba” bon taekaia te koraki ake a kaantaninga te maiu ae kororaoi n te Baretaiti i aon te aba. E kabwarabwaraia Te Kaotioti 7:9-17 bwa “te koraki ae uanao” ake a na kamaiuaki n “te rawawata are korakora.” Ma tiaki nanona bwa a na tataningaa te tai arei bwa a nang tibwa kakabwaiaki iai man te kaboomwi. A a kaman “teboki niniraia, ao a kamainainai n raraan  te Tiibutetei.” Mangaia are ibukina bwa a onimakina te kaboomwi, a boni karekei naba ngkai kakabwaia n taamnei man te babaire n tangira aei. A atongaki bwa a raoiroi ao raoraon te Atua ngaiia! (Iakobo 2:23) Ibukin ana karea Iesu, a a kona naba “ni kaania te kaintokanuea are e akoaki te aba iai.” (Ebera 4:14-16) Ngkana a kairua, ao a na boni karekea kabwaran aia bure. (I-Ebeto 1:7) E ngae ngke a aki-kororaoi ma a kona ni karekei mataniwin nanoia aika itiaki. (Ebera 9:9; 10:22; 1 Betero 3:21) Te kaiooki ma te Atua bon tiaki te bwai ae ti kaantaninga rekena n te tai ae na roko, bwa e a bon tia naba n reke ngkai! (2 I-Korinto 5:19, 20) I nanon tain Tengaa te ririki, a na boni “kainaomataki naba, man te kabureaki nakon te mka” ao e na reke irouia “te neboaki ae aia bai natin te Atua.”​—I-Rom 8:21, BK.

20. E na kanga n rotaki nanom n iaiangoan te kaboomwi?

²⁰ “I katituaraoa te Atua iroun Iesu Kristo” ibukin te kaboomwi! (I-Rom 7:25) E kai ota te aba n te babaire aei ma e rangi n nano n te aro ae ti rangi ni mimi iai. (I-Rom 11:33) Ao ngkana ti kakaitau ma ni kananoa ara iango i aon te kaboomwi, e na bon teke iai nanora, ma ni kaanira riki ma te Atua ae kaetitaeka n te riai. Mangaia ae ti riai n neboa Iehova n aron te tia areru, ibukina bwa “e tatangira te raoiroi ma te kaeti-taeka ae riai.”​—Taian Areru 33:5.