Mbaʼérepa iñimportanteterei pe Códice Vaticano?

PE Ciudad del Vaticánope ningo hetaiterei mbaʼe iporãva oĩ. Ojeguerohoryeterei voi umi óga tuichaicha ha umi mbaʼe porãita oĩva upépe. Ha umíva apytépe oĩ peteĩ mbaʼe ymaiterei guivéma oñeñongatúva pe Biblioteca Vaticánape. Upéva hína pe Códice Vaticano, a kóva ningo ñanepytyvõ ñantende hag̃ua heta párte Ñandejára Ñeʼẽme ymaitereíma ojehaivaʼekue.

Umi códice Alejandrino ha Sinaítico ningo oñemombaʼeterei avei ha heta ojeikovaʼekue hesevekuéra ani hag̃ua oñehundi. Opárupi ningo ojekuaa mbaʼéichapa ojetopavaʼekue ha mbaʼépa ojejapo ani hag̃ua oñehundi. Péro mbaʼépa ikatu jaʼe pe Códice Vaticánore? Mbaʼeveguasu ningo ndajaikuaái upévagui ni moõguípa osẽvaʼekue.

Peteĩ mbaʼe porã ñongatupy

Pe síglo quíncepe, Biblioteca Vaticánape ojetopa peteĩ kuatia oñeʼẽva pe Códice Vaticano rehe. Umi iñarandúva ningo noñemoĩri peteĩ ñeʼẽme heʼívo moõpa ojehaivaʼekue. Heʼi voi hikuái ikatúne hag̃ua ojehai Egipto, Cesarea térã Rómape. Upéicharõ jepe pe mboʼehára J. Neville Birdsall, Universidad de Birmingham-pegua (Inglaterra), heʼi: “Ndaikatúi jaikuaa porã arakaʼe ha moõ guarépa pe Códice Vaticano. Oñehaʼãramo jepe umi iñarandúva, ndoikuaái chugui mbaʼeve hikuái pe síglo quince mboyve”. Upéicharõ jepe, oñemombaʼeterei pe Códice Vaticano. Jahechamína mbaʼérepa.

Umi otradusíva Ñandejára Ñeʼẽ ningo ohechakuaa ohasávo la tiémpo ojejavyʼimimi hague ojekopiávo umi téysto. Upévare, heʼi hikuái oikotevẽha peteĩ manuscrito ojekopia porã vaʼekue pe ojehai ypy vaʼekuégui. Mbaʼeichaite piko oiméne ovyʼáraʼe hikuái otopárõ guare peteĩ manuscrito griégo pe síglo cuártope guare! Upéva ningo ojehaivaʼekue oiméne trescientos áño la Biblia ojejapopa rire. Pe códicepe oĩmbalénto pe Escrituras Hebreas ha Escrituras Griegas Cristianas. Ha ymaiterei guaréma rupi ofaltaʼimimi chupe.

Pe Códice tuichaiterei mbaʼéramo jepe umi traduktórpe g̃uarã, pe Biblioteca Vaticana orekónte iñongatuhápe heta áñore. Upéicharõ jepe, peteĩ karai arandu hérava sir Frederic Kenyon heʼi: “pe 1843 ojeheja hague pe vivlísta Konstantin von Tischendorf-pe orrevisa seis orami. Upéva ningo haʼe aretereíma voi ohaʼarõ. [...] Pe 1845-pe katu ojeheja pe karai aranduete Tregelles-pe ohecha hag̃ua avei, péro ndokopiaivaʼerã mbaʼeve”. Upéi Tischendorf ojerure jey ohecha hag̃ua pe Códice, péro ocho día haguépe ojepeʼa jeýma chugui. Upérõ haʼe veinte páhinama okopia. Sir Frederic Kenyon heʼi avei: “Tischendorf tovaʼatãme okonsegi jey ohesaʼỹijove hag̃ua seis día. Péicha oñemeʼẽ chupe tres oramimi  ha amo ipahápe oreko catorce día en totál. Haʼe oaprovechapaite upéva ha 1867-pe oguenohẽ pe manuscrito iporãvéva upe tiémpope”. Upe rire pe Vaticano oguenohẽ avei peteĩ kópia iporãve jeýva.

“Peteĩ téysto oñeñangareko porãva hese”

Mbaʼeichaguápa rakaʼe pe Códice Vaticano? Peteĩ kuatiañeʼẽ heʼi hese haʼeha peteĩ manuscrito “iporãmbajepéva, ha ojekuaa ojeskrivi ha ojekopia porã hague, ojoguaiterei voi pe ojehai ypy vaʼekuépe” (The Oxford Illustrated History of the Bible). Upéi heʼive: “Ikatu jaʼe hese haʼeha umi kopísta ikatupyrýva rembiapokueha”.

Pe Códice Vaticano ningo omombaʼeterei avei mokõi karai arandu: B. F. Westcott ha F. J. A. Hort. Upévare haʼekuéra oiporu pe Códice Vaticano ndive pe Códice Sinaítico ojapo hag̃ua The New Testament in the Original Greek (El Nuevo Testamento griego original), osẽvaʼekue 1881-pe. Koʼã karai rembiapokue koʼág̃aite peve ojeporu ojetradusi hag̃ua Escrituras Griegas Cristianas. Umíva apytépe oĩ pe The Emphasised Bible, de Joseph B. Rotherham, ha pe New World Translation (Traducción del Nuevo Mundo).

Péro oĩvaʼekue avei heʼíva Westcott ha Hort ojeroviaitereíma hague pe Códice Vaticano rehe. Añetehápe piko upéva ojekopia porãitereíraʼe? Pe 1956 ha 1961 rupi oñeguenohẽ umi papiro Bodmer, ha upéva rupive ojehechakuaáta ojekopia porãpa raʼe. Koʼã papiro oreko Lucas ha Juan kuatiañeʼẽ ojekopiavaʼekue oñepyrũvo pe síglo tres. Ha upérõ pe códice ndaipóri gueteri. Mbaʼépa ohechakuaa umi iñarandúva ombojojávo umi papiro pe códice heʼívare?

Philip B. Payne ha Paul Canart heʼi pe rrevísta Novum Testamentum-pe: “Ojojoguaitereíma ningo pe códice heʼíva ha umi papiro Bodmer heʼíva”. Upéi heʼive hikuái: “Upévare ikatu jaʼe pe ohaivaʼekue okopia hague peteĩ manuscrito ojoguaitereívagui umi papiro Bodmer-pe. Upéicharõ upe manuscrito oiméne itujaitereíma térã ojekopiáraʼe peteĩ ymaiterei guarégui”. Pe mboʼehára Birdsall katu heʼi: “Mokõive dokuménto ojojoguaiterei. [...] [Pe códice] ningo ojekopia porãiterei. Upévare oiméne ojaporakaʼe peteĩ ojepokuaáva voi ojapo porã hembiapo”.

Ideprovechoiterei umi traduktórpe

Jaikuaa ningo peteĩ manuscrito itujaiterei haguére ndeʼiséi ojekopia porã hague. Upéicharõ jepe, ñambojojáramo pe Códice Vaticano umi ambue manuscrito rehe ñanepytyvõta jaikuaa hag̃ua mbaʼéichapa rakaʼe pe kuatiañeʼẽ ypykue. Pór ehémplo: pe Códice Sinaítico (síglo cuarto) ojeguerekóvape koʼág̃a ofaltamimi Génesis guive Primero de las Crónicas peve. Péro koʼãva oĩ la Bíbliape ojetopapa rupi pe Códice Vaticánope.

The Oxford Illustrated History of the Bible heʼi nog̃uahẽiha peteĩ ñeʼẽme umi iñarandúva ohesaʼỹijóvo “umi versíkulo oñeʼẽva Cristo rehe ha pe Santisima Trinidad rehe”. Mbaʼépa heʼi pe códice upévare?

Jahechami pór ehémplo heʼíva Juan 3:13: “Avave ndojupíri yvágape, pe oguejyvaʼekue upéguinte; pe kuimbaʼéicha ouvaʼekue yvy ári”. Oĩ ningo traduktór ombojoapýva ko téysto ha heʼi “pe yvagapeguáva”. Péicha ontendeka Jesús heʼi hague upéva oĩ jave ko yvy ape ári, péro upe jave oĩ hague avei yvágape. Upéva ojeporu ojeguerovia hag̃ua pe Trinidad. Koʼã ñeʼẽ ningo jatopakuaa umi manuscrito síglo cinco ha diézpe ojejapovaʼekuépe, péro ndaipóri umi códice itujavévape, pe Vaticano ha Sinaíticope. Upévare heta traduktór nombojoapýi upe versíkulo. Ojekopiárõ guare umi manuscrito yma guare, ko versíkulo nokonfundíri mávapa Cristo ha ndojoavýi umi ótro téysto ndive. Nontendekái voi Jesucristo oĩ jave yvy ape ári  oĩha avei yvágape. Ohechauka porã katu ou hague yvágagui ha ohopotaite jeymaha yvágape térã heʼiháicha Juan 20:17 ‘oho jeýta itúva rendápe’.

Pe Códice Vaticano ñanepytyvõ avei jaikuaa porã hag̃ua mbaʼépa ohaʼarõ ko yvýpe. Heta hénte ningo oleévo la Biblia oimoʼã Ñandejára ohunditaha ko yvy. Oĩ Biblia heʼíva apóstol Pedro heʼi hague ‘ko yvy okaipavaʼerãha opa ipype oĩva reheve’ (2 Pedro 3:10, BNP). Ambue Bíbliape ojetradusi avei péicha ko versíkulo ojeporu rupi upearã pe Códice Alejandrino (síglo quinto) ha ambue manuscrito ojehaivaʼekue upe rire.

Péro pe Códice Vaticano ha Sinaíticope noĩri upéicha upe versíkulo. Umívape heʼi ‘ko yvy ha opa mbaʼe ojejapóva ipype ojehecháta’. Ha la Biblia ningo heʼi voi upéicha ambue hendápe. Salmo 104:5-pe heʼi: “Nde remopyendavaʼekue ko yvy ani hag̃ua okuʼe arakaʼeve”. Ha mbaʼéicha piko upéicharõ ‘ojehecháta’ ko yvy? Ñanemanduʼavaʼerã ningo pe ñeʼẽ yvy ikatuha avei ojeporu oñeñeʼẽ hag̃ua yvypórare. Upéicha rupi la Biblia heʼi ‘ko yvy’ oñeʼẽ térã ovyʼaha (Génesis 11:1; 1 Crónicas 16:31). Upéicharõ Ñandejára nohundimoʼãi ko yvy, ohecháta katu umi mbaʼe vai ojejapóva pype ha ohundíta umi mbaʼe vai apohápe. Ajépa tuichaite ñanembopyʼaguapy jaikuaávo koʼã mbaʼe!

Opytáta opa árare

Ñambyasy ningo pe Códice Vaticano arete oñeñongatu hague. Upévare ningo pyʼỹinte noñentendeporãivaʼekue heta téysto. Péro, tuicha okambia la situasión oñeguenohẽrõ guare opavavépe g̃uarã. Upe guive pe Códice Vaticano oipytyvõ heta traduksión osẽ porã hag̃ua. Ha upéicha rupi ikatu jaikuaa mbaʼépa añetehápe omboʼe Ñandejára Ñeʼẽ.

Umi kopísta yma guare ningo omoĩmivaʼerã umi manuscrito ojapóvape kóicha: “[Kóva] ohaivaʼekue po ningo oñeñotymavaʼekue, péro la ojehaivaʼekue opyta opa ára g̃uarã”. Aje piko tuichaite mbaʼe la ojapovaʼekue koʼã kopísta katupyry! Upéicharõ jepe, la Biblia Apohare hína pe omog̃uahẽva ñandéve imarandu. Haʼe voi ohaikavaʼekue proféta Isaíaspe: ‘Pe kapiʼi ipiru, ha pe yvoty haviru, Ñandejára ñeʼẽ katu oikóta opa ára g̃uarã’ (Isaías 40:8, ÑÑB).

[Nóta]

[Rrekuádro oĩva páhina 20-pe]

Mbaʼéichapa ojekuaa arakaʼe guarépa peteĩ manuscrito?

Yma ningo oĩvaʼekue umi kopísta omoĩva mbaʼe féchapa omohuʼã hembiapo, péro heta manuscrito griégore noñemoĩri. Mbaʼéichapa upéicharõ umi iñarandúva oikuaa arakaʼe guarépa peteĩ manuscrito? Haʼekuéra ojesareko mbaʼéichapa ojehaivaʼekue, upéva ningo okambia avei oñekambiaháicha oñeñeʼẽ lája ha ojejapo lája heta mbaʼe. Upe síglo cuártope ningo umi létra ojehaivaʼekue majúskulape ha ijyke, ha peteĩchapa avei la tuichakue. Upéicha heta áñore ojesegivaʼekue ojehai. Upévare, umi manuscrito ojehaivaʼekue upeichagua létrape ha orekóva fécha oñembojojávo umi ndaiféchaivare ikatu ojekuaa porã arakaʼépa ojehaivaʼekue umi manuscrito.

Jaikuaa ningo péicha ojapóva ikatuha ojavy avei. Upéicha rupi, pe mboʼehára Bruce Metzger, Seminario Teológico de Princetonpegua heʼi voi: “Peteĩ tapicha oskrivi lája ningo saʼi okambia oikove aja entéro. Upévare ndaikatúi voi ojeʼe mbaʼe fechaitépa ojehaivaʼekue peteĩ dokuménto, pórke ikatu ojavy cincuenta áño rupi”. Opa koʼã mbaʼere ha ohesaʼỹijo porã rupi heta iñarandúva heʼi pe Códice Vaticano ojehai hague síglo cuártope.