Kon Paano ang Arabe Nangin Lenguahe sang mga Maalam

I-PLAY

Kon Paano ang Arabe Nangin Lenguahe sang mga Maalam

SA SULOD sang mga siglo, ang Arabe amo ang ginagamit nga lenguahe sang mga maalam. Sugod sang ikawalo nga siglo C.E., gin-translate kag ginkoreksionan sang mga Arabo nga iskolar, nga nagaistar sa mga siudad sang Middle East, ang sinulatan sang mga sientipiko kag mga pilosopo halin pa sang panahon ni Ptolemy kag Aristotle. Gani napreserbar nila kag napauswag pa ang mga sinulatan sang mga maalam sadto.

Kombinasyon sang mga Ideya

Sang ikapito kag ikawalo nga siglo C.E., may duha ka gamhanan nga dinastiya nga nagluntad sa Middle East—ang Umayyad dayon ang Abbasid. Ining bag-o nga mga manuggahom makakuha sing bugana nga kaalam bangod ang mga sakop nila nga Arabia, Asia Minor, Egipto, Palestina, Persia, kag Iraq naimpluwensiahan sang Gresya kag India. Ginhimo sang mga Abbasid ang Baghdad nga bag-o nga kapital kag diri nagtipon ang mga maalam. Nakaupod sang mga Arabo ang mga Armenian, Berber, Copt, Griego, Indian, Intsik, Judiyo, Persiano, Turko, kag Sogdian, halin sa Oxus River, nga kilala subong nga Amu Dar’ya, sa Central Asia. Gintun-an nila kag gindebatehan ang siensia, nagbayluhanay sila sang ila mga natun-an kag mga ideya.

Ginpalig-on sang mga gumalahom sang Abbasid ang maalam nga mga tawo, bisan tagadiin man sila, nga magbulig sa pagpauswag sang emperyo. Naghimo sila sing sistematiko nga paagi para tipunon kag i-translate sa Arabe ang linibo ka libro sa lainlain nga topiko, pareho sang alchemy, aritmetika, geometriya, medisina, musika, pilosopiya, kag pisika.

Si Caliph al-Manṣūr, nga naggahom sang 754 asta 775 C.E., nagpadala sing mga embahador sa palasyo sang Byzantium para magkuha sing Griego nga sinulatan parte sa matematika. Ginsunod man ini ni Caliph al-Ma’mūn (813-833 C.E.), kag ginpalig-on pa gid niya ang pag-translate sang Griego sa Arabe, kag naglawig ini sing sobra sa 200 ka tuig. Gani sang hingapusan sang ikanapulo nga siglo, halos ang tanan nga sinulatan parte sa pilosopiya kag siensia sa Griego na-translate na sa Arabe. Pero magluwas sa sini, naghimo man ang Arabe nga mga iskolar sang ila mismo mga sinulatan.

Mga Sinulatan sa Arabe

Madamo sang translator nga Arabo ang madasig kag sibu mag-obra. Gani ang iban nga historian nagsiling nga pamilyar ang mga translator sa ila gin-translate. Isa pa, gingamit sang pila ka mga iskolar ini nga mga translation subong basihan sang ila research.

Halimbawa, ang doktor kag translator nga si Ḥunayn ibn Isḥāq (808-873 C.E.), isa ka Cristiano nga nagahambal sing Syriac, nakabulig gid para maintiendihan ang mata. Ang iya sinulatan, nga nagalakip sang sibu nga drowing sa mga bahin sang mata, nangin basihan sang mga optalmologo nga mga Arabo kag mga taga-Europa. Ang pilosopo kag doktor nga si Ibn Sīnā, nga nakilala sa Europa nga si Avicenna (980 -1037 C.E.), nagsulat sing madamo nga libro sa lainlain nga topiko pareho sang pamatasan, lohika, medisina, kag metapisika. Ang iya daku nga sinulatan, ang Canon of Medicine, nakadugang sa ihibalo parte sa medisina sa sina nga tion, lakip na ang sinulatan sang maalam nga mga Griego nga sanday Galen kag Aristotle. Ang Canon nangin basihan nga libro sa medisina sa sulod sang mga 400 ka tuig.

Ang mga Arabo nga researcher naggamit sing pamaagi sang siensia nga pag-eksperimento, nga nakabulig gid sa pag-uswag sang siensia. Bangod sini, nakalkular nila liwat ang sirkumperensia sang duta kag nakay-o ang mapa nga ginhimo ni Ptolemy. Ginhilabtan pa gani nila ang sinulatan ni Aristotle, siling sang historian nga si Paul Lunde.

Makita gid nga abanse ang ila tinun-an sa madamo nga butang, pareho sang ginhimo nila nga mga pulunduhan sing tubig, kanal, kag waterwheel. Ang pila sini makita gihapon subong. Ang bag-o nga mga sinulatan parte sa agrikultura, mga tanom, kag agronomiya nakabulig sa mga mangunguma sa pagpili sing pinakamaayo nga pananom sa isa ka lugar, para magdamo pa gid ang patubas.

Sang 805 C.E., si Caliph Hārūn ar-Rashīd nagpatindog sing ospital, ang pinakauna sa iya malapad nga emperyo. Wala magdugay, ang tanan nga dalagku nga siudad nga sakop niya may isa na ka ospital.

Bag-o nga mga Sentro sang Pagtuon

Ang pila ka siudad nga Arab may mga librarya kag pinasahi nga sentro sang pagtuon. Sa Baghdad, gintukod ni Caliph al-Ma’mūn ang institusyon sa pag-translate kag pag-research nga ginatawag Bait al-Hikma, buot silingon “Balay sang Kaalam.” Ang mga nagatrabaho diri nagalakip sing ginasuelduhan nga mga iskolar. Ginasiling nga ang mayor nga librarya sa Cairo may sobra isa ka milyon ka libro. Sa Córdoba naman, ang kapital sang Espanya sa panahon sang Umayyad nga dinastiya, may 70 ka librarya nga ginakadtuan gid sang mga iskolar kag estudyante sa bug-os nga Arab. Sa sobra duha ka siglo, ang Córdoba amo ang panguna nga sentro sang pagtuon.

Sa Persia, ang matematika sang mga Griego ginsamo sa matematika sang India. Kag ang mga matematiko naghimo sing sistema nga nagagamit sing sero kag positional notation. Sa sining sistema sang pagsulat sang numero, ang kada numero may lainlain nga balor depende sa kon diin ibutang kag kon pila ang sero. Halimbawa, ang numero nga uno, mahimo mangin isa, pulo, isa ka gatos, kag padayon. Ini nga sistema “wala lamang nagpasimple sang tanan nga kalkulasyon, kundi amo man ini ang ginsuguran sang algebra,” sulat ni Lunde. Daku man ang naamot sang iskolar nga mga Arabo sa geometriya, trigonometriya, kag nabigasyon.

Indi pareho sa kalabanan nga tawo sa iban nga lugar sadto nga wala sing gana magtuon, ang mga Arabo interesado gid sa pagtuon sa matematika kag siensia. Amo man sini ang natabo sa Europa sadto, ilabi na sa mga monasteryo, para mapreserbar ang mga sinulatan sang mga iskolar sang una. Pero diutay lang ang ila nahimuan kon ikomparar sa mga Arabo. Sang mga ikanapulo nga siglo, nagbag-o ang kahimtangan sang amat-amat nga nakalab-ot ang translation sang mga Arabo sa Europa. Sang ulihi, amo ini ang ginsuguran sang pag-uswag sang siensia sa Europa.

Nakita naton sa aton kasaysayan nga ang aton pag-uswag sa pagtuon sa siensia kag sa iban pa, indi lamang bangod sa isa ka pungsod ukon tawo. Sa karon, madamo sang mga may tinun-an ang nakatuon lamang bangod sa mga tawo sang una nga nagpalig-on sa pag-research, nangusisa sa sinulatan sang mga iskolar, kag nagpalig-on sa mga gusto magtuon.

[Mapa sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

▪Sakop sang Umayyad

□Sakop sang Abbasid

ESPANYA

Córdoba

BYZANTIUM

Roma

Constantinople

Oxus River

PERSIA

Baghdad

Jerusalem

Cairo

ARABIA

[Retrato sa pahina 27]

Ang drowing nga mata ni Ḥunayn ibn Isḥāq

[Retrato sa pahina 27]

Isa ka pahina sang “Canon of Medicine” ni Avicenna

[Retrato sa pahina 28]

Ang mga Arabo nga iskolar sa librarya sa Basra sang 1237 C.E.

[Credit Line]

[Picture Credit Lines sa pahina 27]

MAGMATA!