Ti Nadumaduma a Kolor ken Tela idi Panawen ti Biblia

ITI Biblia, nadakamat ti adu nga estilo, kolor, ken material dagiti kawes nga inaramat ti tattao a nagbiag adu a siglo ti napalabasen.

Nupay kasta, ti Biblia ket saan a libro dagiti moda ken estilo ti kawes. Ngem gapu kadagita a nailanad a detalye, agbalin a nabiag iti panunot ti agbasbasa dagiti pasamak a mailadladawan.

Kas pagarigan, mabasatayo a nangaramid da Adan ken Eva iti temporario a kawes a pangabbongda iti pribado a paspaset ti lamolamo a bagida​—ti napagsasaip a bulbulong ti higos. Ngem idi agangay, nasuktan dagitoy kadagiti pagan-anay nga inted ti Dios kadakuada​—nalaglagda a “nagayad a kawes a lalat.”​—Genesis 3:7, 21.

Mabasatayo met ti detalyado a salaysay iti Exodo kapitulo 28 ken 39 maipapan kadagiti kawes dagiti nangato a padi iti Israel. Karaman kadagita ti lienso a makin-uneg a kawes, puraw a nagayad a pagan-anay, naabel a sintas, asul nga awan manggasna a lambon, nabordaan nga efod ken pektoral, kasta met ti turbante ken ti naikapet iti dayta a sumilsilnag a plata a balitok. No mabasatayo ti pannakapagtitipon ti adu a napapateg a material iti pannakaaramid dagitoy a kawes, mailadawantayo ti nakangayngayed a langa dagita.​—Exodo 39:1-5, 22-29.

Nakadkadlaw ti kawes ni propeta Elias ta dagus a mailasin dagiti tattao babaen iti pakabigbiganna: “Maysa a lalaki nga agik-ikut iti kawes a muldot, addaan iti sinturon a lalat a naibarikes kadagiti lomona.” Ginasut a tawen kalpasanna, adda dagiti nangipagarup a ni Juan a Mammautisar ket isu ni Elias, nalabit gapu iti nagpadaan ti kawesda.​—2 Ar-ari 1:8; Mateo 3:4; Juan 1:21.

 Dagiti Tela ken Kolor Dinakamat ti Biblia ti adu a kita ti material a naaramid a kawes, agraman dagiti naaramat a kolor ken tina. Nadakamat met ti panagtibbi, panagabel, ken panagdait. * Ti kangrunaan a tela a nadakamat ket ti delana manipud iti animal ken ti lienso manipud iti mula a lino. Naawagan ni Abel kas “managtaraken iti karnero.” (Genesis 4:2) Saan nga ibaga ti Biblia no ti rason a nagtaraken ni Abel iti karnero ket tapno adda pangalaanna iti delana. Ti damo a nadakamat a napino a lienso iti Biblia ket ti inted ni Faraon a kawkawes ni Jose idi maika-18 a siglo B.C.E. (Genesis 41:42) Gistay saan a naibaga iti Biblia a nagaramat dagiti Judio iti kapas a tela, ngem nabayagen a maar-aramat dayta kadagiti pagilian iti Makintengnga a Daya.

Agpada a nasayaat dagiti linabag a lino ken delana. Dagita ti matibbi a napagbalin a sag-ut a nadumaduma ti kapuskolna. Kalpasanna, maabel dagitoy a sag-ut a mapagbalin a tela. Matinaan met iti agduduma a kolor dagiti sag-ut ken naabel a tela. Kalpasanna, matabas ti  tela sigun iti rukod ti mayaramidan iti kawes. Masansan a mabordaan dagiti kawes iti nagduduma a kolor ti sag-ut, isu a napipintas ken nangingina dagita.​—Uk-ukom 5:30

Dagiti kolor nga asul, purpura, ken carmesi ket masansan a nadakamat iti Biblia kas tina ti lupot. Naibilin a mangikabil dagiti Israelita iti “asul a linas iti ngatuen ti nabarayubayan a pingir” ti kawesda kas pammalagip iti naisangsangayan a relasionda iti Diosda a ni Jehova. (Numeros 15:38-40) Dagiti Hebreo a sao a tekheʹleth (maris asul) ken ’ar·ga·manʹ (naipatarus kas “purpura”) ket kolor a nainaig kadagiti kawes ti nangato a padi ken iti dadduma pay nga aruaten a dekorasion ti tabernakulo ken templo.

Ramramit ti Tabernakulo ken Templo Ti tabernakulo iti let-ang​—ken idi agangay, ti templo iti Jerusalem​—ti nagbalin a sentro ti panagdaydayaw dagiti Israelita iti Dios. Di pakasdaawan nga adu a detalye ti nailanad iti Biblia mainaig iti panangisagana ken panangarkos iti tabernakulo ken iti templo ni Solomon. Malaksid kadagiti material ken kolor, makabasatayo met kadagiti detalye mainaig iti pannakaabel, pannakatina, pannakadait, ken pannakaborda dagiti abbong ken kortina ti tolda.

Babaen iti panangiwanwan ti Dios, dagiti nasigo a managobra a da Bezalel ken Oholiab, agraman ti dadduma pay a lallaki ken babbai, naileppasda ti naisangsangayan nga annongenda a panagaramid iti maysa a tolda ti gimong a mayanatup a pagdaydayawan ken Jehova. (Exodo 35:30-35) Iti Exodo kapitulo 26, detalyado a nailadawan dagiti material ken ti pannakasangal ti amin a paset ti tabernakulo. Kas pagarigan, ti maukrad ken namaris a tela ti tolda ket naabel a “napino a lienso a tinabid ken asul a sag-ut ken delana a natinaan iti lumabaga a purpura ken cocus nga eskarlata a material.” Nalabit kaaduan kadagitoy a material ti intugot dagiti Israelita idi pinanawanda ti Egipto. Siaannad a naaramid ti namaris a napuskol a kortina a nabordaan kadagiti ladawan ti kerubin ken naikabil iti nagbaetan ti “Nasantuan ken ti Kasasantuan” iti makin-uneg a paset ti tabernakulo. (Exodo 26:1, 31-33) Babaen iti panangiwanwan ni Ari Solomon, dagita met laeng a kolor ken kita ti lupot ti nausar kadagiti aruaten ti templo ti Jerusalem.​—2 Cronicas 2:1, 7.

 Kadagiti detalye a nailanad iti Biblia, makitatayo a nalaing dagiti nagkauna a Hebreo a mangaramat kadagiti material nga adda iti lugarda. Mailadawantayo a nadumaduma ti tela, kolor, ken estilo ti kawes dagitoy a tattao, nga aramatenda iti nadumaduma nga okasion, sigun iti paniempo ken iti kabaelan ti pamilia.

Ibaga kadatayo ti Biblia a naipaayan dagiti Israelita iti nasayaat a daga kas pagtaengan, “maysa a daga a pagay-ayusan ti gatas ken diro.” (Exodo 3:8; Deuteronomio 26:9, 15) Sagrapenda ti kasta a bendision bayat nga itultuloyda ti agdayaw ken Jehova. Agbalin a nasayaat ti biagda, ket naragsak ken kontentoda. Kas pagarigan, kunaen kadatayo ti Biblia: “Ti Juda ken ti Israel nagtultuloy nga agnaed iti kinatalged, tunggal maysa iti sirok ti bukodna a puon ti ubas ken iti sirok ti bukodna a kayo a higos, manipud Dan agingga idiay Beer-seba, iti amin nga al-aldaw ni [Ari] Solomon.”​—1 Ar-ari 4:25.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26, 27]

Delana ken Lienso

Idi tiempo ti Biblia, matartaraken dagiti karnero kas pagtaudan ti gatas ken lupot a delana. Umanayen ti sumagmamano a karnero ti agtartaraken a pangalaanna iti delana a pagkawes ti pamiliana. No adu ti karnerona, ilakona ti sobra a delana kadagiti agar-aramid iti tela iti lugarda. Adda dagiti ili ken purok nga addaan iti gunglo dagiti agar-aramid iti tela. Manipud pay idi un-unana, paseten ti tinawen a trabaho dagiti tattao ti panagpukis iti karnero.​—Genesis 31:19; 38:13; 1 Samuel 25:4, 11.

Ti lienso a nalatak a tela ti kawes ket naaramid kadagiti linabag ti mula a lino. (Exodo 9:31) Maani ti mula sakbay a naan-anay a matangkenan. Maibilag ti ungkayna sa mayuper iti danum tapno lumukneng dagiti natangken a pasetna. No namagaanen, mabatbat ken mapagsisina dagiti linabagna ken matibbi a mapagbalin a sag-ut a maaramat iti panagabel. Dagiti natan-ok a tattao ken nangato nga opisial magusgustuanda ti kawes a naaramid iti lienso.

[Ladawan]

Nagango a mula a lino sakbay a mayuper

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

Panagtibbi

Ti maysa a linabag​—kas iti lino, delana, wenno dutdot ti kalding​—ket ababa unay ken nalaka a magsat. Isu a matibbi, wenno mapagtinniritir, ti sumagmamano a linabag tapno makapataud iti sag-ut wenno sinulid a nadumaduma ti kapuskol ken kaatiddogna. Maipapan iti “makabael nga asawa a babai,” kuna ti Biblia: “Dagiti imana inyunnatna iti ungkal, ket dagiti bukodna nga ima iggamanda ti takbian.” (Proverbio 31:10, 19) Matuktukoy ditoy ti proseso a panagtibbi, a pakaaramatan ti dua a kayo a maawagan iti ungkal ken takbian.

Iggaman ti babai ti ungkal a nakaipulipolan dagiti linabag. Guyoden ti maysa nga imana ti sumagmamano a linabag, tiritirenna dagita a pagbalinen a sinulid, sana ikaw-it iti ungto ti takbian. Adda nadagsen a kasla platito a pakapuligosan ti takbian. Bay-anna nga aguyaoy ti takbian bayat a tirtiritirenna dagiti linabag tapno agbalin a sag-ut sigun iti kayatna a kapuskol. Iputipotna ti natibbi a sag-ut iti mismo a takbian, a kas iti sag-ut iti karete ti makina a pagdait. Maitultuloy ti proseso agingga nga agbalin nga atiddog a sag-ut ti amin a linabag iti ungkal. Kalpasanna, mabalinen a matinaan wenno maabel ti sag-ut.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 28, 29]

Panagtina

Kalpasan a matibbi ken madalusan dagiti sag-ut a delana ken lino, wenno ti naabel a lupot, matinaan dagita iti nagduduma a kolor. Mientras ad-adu a daras a mayuperda iti tina, nataytayengteng met ti kolorda. Gapu ta nangina ti tina, saan a maibelleng ti nagpekkelan ta mausarto manen. Kalpasanna, mapamagaan dagiti natinaan a sinulid wenno lupot.

Awan pay idi dagiti sintetiko a kolor, isu a nangpataud dagiti nagkauna a tattao iti nagduduma ken di agkupas ti kolorna a tina manipud iti an-animal ken mulmula. Kas pagarigan, nagtaud ti amarilio a tina (yellow) iti bulong ti almendro ken iti nadekdek nga ukis ti bunga ti granada, ket naala met ti nangisit a tina iti ukis ti kayo a granada. Ti nalabaga a tina ket nagtaud iti ramut ti madder plant wenno iti insekto a kermes. Ti asul a tina ket naggapu met iti sabong ti tayum (Indigofera tinctoria). Ti tina a purpura (purple), asul, ken carmesi (crimson) ket kombinasion dagiti maris manipud iti nadumaduma a kita ti susó ti baybay.

Mano a susó ti kasapulan a pangtina iti maysa a kawes? Sigun iti maysa a panagadal, bassit laeng a maris ti mapataud ti maysa a susó, isu nga agarup 10,000 ti kasapulan tapno matinaan iti natayengteng a purpura ti maysa a nagayad a kawes wenno kagay. Bayat ti panagturay ni Ari Nabonido ti Babilonia, naikuna a ti delana a natinaan iti purpura ket nanginngina iti 40 a daras ngem iti delana a natinaan iti sabali a kolor. Gapu ta nalatak ti nagkauna a Tiro kas agar-aramid iti kasta a nangina a tina, ti kolor a purpura ket pagaammo kas purpura ti Tiro.

[Dagiti Ladawan]

Susó ti baybay

Pagtinaan iti purpura idi maika-2 wenno maika-3 a siglo B.C.E., masarakan iti Tel Dor, Israel

[Credit Line]

The Tel Dor Project

[Kahon/Ladawan iti panid 29]

Panagabel

Maaramid iti pagablan ti nadumaduma ti kadakkelna a lupot para iti kawes wenno dadduma pay nga aruaten. Gan-ay ti awag kadagiti sag-ut a maipaundoy (lengthwise) idinto ta ur-ay wenno pakan ti awag kadagiti sag-ut a maipabaribar (crosswise). Agsinnublat a mailaga dagiti ur-ay iti sango ken likud dagiti gan-ay.

Idi tiempo ti Biblia, adda dagiti pagablan a naipaidda wenno naipatakder. Iti dadduma a naipatakder a pagablan, adda padagsen a naikabil iti tunggal ungto dagiti gan-ay. Adda dagiti nagkauna a padagsen ti pagablan a nasarakan iti nadumaduma a lugar iti Israel.

Nupay gagangay a trabaho iti pagtaengan ti panagabel, adda dagiti lugar a naipamaysa iti dayta a trabaho. Kas pagarigan, iti 1 Cronicas 4:21, adda natukoy a ‘balay dagiti agar-aramid iti napino nga abel,’ nalabit maysa a grupo dagiti umaabel.

[Ladawan iti panid 26, 27]

“Asul a sag-ut ken delana a natinaan iti lumabaga a purpura.”​—EXODO 26:1