Mwako wa Titus wĩthĩawa na ituĩ ilĩ na syasĩtwe kwonanyʼa ũndũ wĩsĩkĩe mũno weethĩiwe ĩvinda ĩna. Ĩndĩ andũ aingĩ mayĩsĩ ũndũ mwako ũsu ũkonanĩtye na wathani ũla wĩ Mbivilianĩ. Mwako wa Titus nũĩkĩĩthasya kana wathani wa Mbivilia nĩ wa wʼo.

Mwakanĩ wa 30 ĩtina wa Klĩsto, Ũsumbĩ wa Lomi nĩwasumbĩkĩte kuma Britain kũthi France nginya Misili, na isio isu syeethĩawa na mũuo na ũthwii. Ĩndĩ ve kĩsio kĩmwe kĩtendete ũsumbĩki wa Lomi. Kĩsio kĩu kyaĩ Yutia.

Ĩvuku yĩtawa Encyclopedia of Ancient Rome yaĩtye atĩĩ: “Ve isio ingĩ kauta syaĩ ungu wa Lomi itendete ũsumbĩki wayo o ta nthĩ ya Yutia. Ayuti nĩmamenete asumbĩki aeni ala matanengae ndaĩa syĩthĩo syoo, namo Alomi moonaa Ayuti me angʼendu mũno na kwoou nĩmamathĩnasya mũno na makamakua naĩ.” Ayuti aingĩ moonaa kana mũtongoi wa kĩ-siasa no avetange Alomi nũndũ nĩmamamenete, na aituma Ayuti mekala ũndũ mekalaa tene me eanĩe. Ĩndĩ mwaka wa 33 ĩtina wa Klĩsto, Yesũ Klĩsto nĩwawetie kana Yelusaleme yakilyĩ kũkwatwa nĩ thĩna mũnene.

Yesũ aisye atĩĩ: “Mĩthenya nĩyũkĩte kwaku, yĩla amaitha maku makakũthyũlũlũkĩlya wiio, na kũkwĩlingĩla, na kũkũsiĩĩa ngalĩ syonthe, na makakũvalũkya nthĩ, syana syaku syĩ nthĩnĩ waku; na matikatia nthĩnĩ waku ĩvia yĩmwe ĩũlũ wa yĩngĩ.”—Luka 19:43, 44.

Ndeto sya Yesũ nĩsyasengʼisye amanyĩwʼa make. Ĩtina wa mĩthenya ĩlĩ, ĩla amanyĩwʼa make moonie ĩkalũ ya Yelusaleme, ũmwe woo amwĩie atĩĩ: “Mũmanyĩsya, sisya, ũndũ mavia aa mailyĩ, na ũndũ myako ĩno ĩtilyĩ.” Amwe ma mavia ala maakĩte ĩkalũ matwʼĩkĩkanaa maĩ na ũasa wa mita 11 (vuti 36), ũthanthau wa mita 5 (vuti 16), na ũtũlu wa mita 3 (vuti 10)! Ĩndĩ Yesũ amasũngĩie amea atĩĩ: “Ũndũ wa syĩndũ ii ila mũkwona, mĩthenya nĩyũkĩte, yĩla vaa vatakatiwa ĩvia ĩũlũ wa yĩngĩ, yĩla yĩtakaombowa.”—Maliko 13:1; Luka 21:6.

Yesũ aendeeie kũmatavya atĩĩ: “Yĩla mwĩona Yelusaleme yeelingĩlwa nĩ ita, manyai kana wanangĩko wayo wĩ vakuvĩ. Ĩvinda yĩu ala me Yutia makie mathi iĩmanĩ; na ala me nthĩnĩ wayo maume vo; na ala me ndee matikavote vo.” (Luka 21:20, 21) Ndeto sya Yesũ nĩsyeanĩie?

O na ĩtina wa myaka 33 kũvĩta, Yutia nĩyaendeeie kũmena kwĩthĩwa yĩ ungu wa Lomi. Ĩndĩ mwaka wa 66 ĩtina wa Klĩsto ĩla mũnene ũla waiĩtwe Yutia nĩ Alomi, Gessius Florus, woosie mbesa kuma kĩnandũnĩ kya ĩkalũ, Ayuti ala maĩ athilĩku mayaĩ maendeea kũmĩĩsya. Na ĩtina wa ĩvinda ĩnini, Ayuti nĩmookie me aingĩ Yelusaleme, mooaa ita sya Alomi ila syaĩ mũsyĩnĩ ũsu, na matangaasa kana nĩmathawʼa kuma Ũsumbĩkinĩ wa Lomi.

Ĩtina wa myei ta ĩtatũ, asikalĩ mbee wa 30,000 ma Lomi matongoewʼe  nĩ Cestius Gallus, nĩmaendie Yelusaleme, kũmina ũlei ũsu. Ĩtina wa ĩvinda ĩnini, asikalĩ asu nĩmalikile mũsyĩnĩ ũsu na maomboanga ũkũta wa ĩkalũ. Na ĩndĩ, kwa kĩtumi kĩtesĩkĩe, nĩmaekie kaũ na mathi. Ayuti asu alei matanĩe mũno na masembanyʼa asikalĩ asu. Ikundi ila syokitaa syathi, Aklĩsto nĩmaatĩĩie ũkanyʼo wa Yesũ, na mauma Yelusaleme na makĩĩa iĩmanĩ ila syaĩ mũingo wa Ũsĩ wa Yolotani.—Mathayo 24:15, 16.

Mwaka ũla waatĩĩe, Alomi matongoewʼe nĩ mũnene wa ita weetawa Vespasian na mwanae Titus, nĩmasyokie Yutia nĩ kana maendeee na mũvango woo wa kũmina ũlei. Ĩndĩ, ĩtina wa Mũsumbĩki wa Lomi weetawa Nero kũkwʼa mwaka wa 68 ĩtina wa Klĩsto, Vespasian nĩwasyokie Lomi kũtwĩka mũsumbĩ, na atiĩa mwanae, Titus, e na asikalĩ 60,000, mũvango wa kũmina ũlei Yutia.

Mwei wa thanthatũ, mwaka wa 70 ĩtina wa Klĩsto, Titus nĩwaumisye mwĩao kwa asikalĩ matemange mĩtĩ ĩla yathyũlũlũkĩte Yutia nĩ kana maseũvye wiio ũla waĩ na ũthanthau wa kĩlomita 7 (maili 4.5) na ũla wathyũlũlũkĩte Yelusaleme. Ĩtina wa myei ĩtatũ, Alomi nĩmoosete syĩndũ syonthe ila syaĩ ndũanĩ ĩsu na makamĩvĩvya vamwe na ĩkalũ na kũyomboanga vyũ o tondũ Yesũ wathanĩte. (Luka 19:43, 44) Andũ matalĩthasya kana “vakuvĩ andũ 500,000 nĩmakwʼĩĩe Yelusaleme na isionĩ ila ingĩ sya Yutia.”

Mwaka wa 71 ĩtina wa Klĩsto, Titus nĩwasyokie Italy, na athokwʼa na ũtanu mwingĩ mũno nĩ andũ ma Lomi. Ndũa ĩsu yonthe nĩyatanĩie ũsindi mũnene ũla ũtaĩ waaĩthĩwa mũsyĩnĩ ũsu.

Ĩkomano nĩyasengʼie ĩla yoonie ũthwii mwingĩ ũla woonanawʼa ndũanĩ ya Lomi. Andũ asu nĩmatanĩie kwona meli ila syatavĩtwe, na meli ingĩ nene ila syĩkwonanyʼa andũ me kaũnĩ na syĩndũ ila syoosetwe kuma ĩkalũnĩ ya Yelusaleme.

Mwaka wa 79 ĩtina wa Klĩsto, Titus nĩwatwʼĩkie mũsumbĩ vandũ va ĩthe wake, Vespasian. Ĩndĩ ĩtina wa myaka ĩlĩ, Titus nĩwakwie andũ matataĩĩe. Mũinae weetawa Domitian, nĩwatwʼĩkie mũsumbĩ ĩtina wake, na aaka mwako wa kũlilikanaa ũsindi wa Titus.

Ũmũnthĩ mwako ũsu wa Titus nĩwendeeasya atalii ngili maana maingĩ ala mokaa kũtembea mũsyĩ wa Lomi. Andũ amwe monaa mwako ũsu ta wĩa wa asoli, angĩ makawona ta ndaĩa kwa ũsumbĩki wa Lomi wĩ vinya, namo angĩ makawona ta kĩndũ kyaakiwe kũlilikana kũvalũka kwa Yelusaleme na kwanangwa kwa ĩkalũ.

Ala masomaa Mbivilia kwa ũliku, monaa mwako ũsu wa Titus ve kĩndũ kĩngĩ kĩnenange wonanasya. Mwako ũsu wonanasya kana wathani wa Mbivilia nĩ wa kũĩkĩĩka, nũtonya kwĩkwatwʼa, na kana nĩmũveveee nĩ Ngai.—2 Vetelo 1:19-21.