KETI nge lenda tanga Kiebreo yina bo sadilaka sambu na kusonika Biblia? Ziku nge lenda tanga yo ve. Mbala ya nkaka nge me monaka ntete ve Biblia mosi ya Kiebreo. Kansi, nge lenda kuma ti ntonda mingi sambu na Biblia na nge kana nge longuka mwa mambu ya ke tadila Elias Hutter, muntu mosi ya mayele yina zingaka na mvu-nkama ya 16 mpi bambalula zole ya Biblia ya Kiebreo yina yandi basisaka.

Elias Hutter butukaka na mvu 1553 na Görlitz, mbanza mosi ya fioti yina kele pene-pene ya kisika yina ke kabula Allemagne, Pologne, mpi République Tchèque. Hutter longukaka bandinga ya Azia na Université luthérienne na mbanza Iéna, na Allemagne. Ntangu yandi vandaka ti bamvula 24, bo tulaka yandi profesere ya Kiebreo na Leipzig. Sambu yandi vandaka muntu yina kotisaka bansoba na mambu ya bandinga, na nima yandi salaka nzo-nkanda mosi na Nuremberg na Allemagne sambu na kulonga bana ya nzo-nkanda Kiebreo, Kilatini, mpi Kialema na nsungi ya bamvula iya. Na ntangu yina, ata nzo-nkanda to iniversite mosi ve vandaka kukuka kusala diambu yina.

Na 1587, Hutter basisaka mbalula mosi ya Kiebreo yina bo ke bingaka Kuwakana ya Ntama. Ntu-diambu ya mbalula yai vandaka Derekh ha-Kodesh, yina katukaka na Yezaya 35:8 mpi yina ke tendula “Nzila ya Busantu.” Bisono ya kitoko yina bo sonikaka na zulu pusaka bantu na kutuba nde “mambu yonso ke monisa kitoko ya mbalula yai.” Kansi kima kumisaka Biblia yina mfunu mingi kele mutindu yo vandaka kusadisa balongoki na kulonguka Kiebreo.

Sambu na kubakisa bikuma yina Biblia ya Kiebreo ya Hutter vandaka mfunu mingi, beto tadila mambu zole ya mpasi yina muntu ya ke longuka Kiebreo lenda kutana ti yo ntangu yandi ke meka kutanga Biblia na Kiebreo. Ya ntete, alfabe na yo vandaka ya kuswaswana mpi bantu zabaka yo ve, mpi ya zole, bangogo yina bo vandaka kuyika na ntwala to na nima ya bangogo ya kisina vandaka kusala nde bantu kuzaba ve bangogo yina ya kisina. Mu mbandu, beto tadila ngogo ya Kiebreo נפשׁ (yina bo ke balulaka nde ne’phesh), yina ke tendula “moyo.” Na Ezekiele 18:4, bo me yika ngogo ה (ha) na ntwala na yo, ebuna yo me sala ngogo הנפשׁ (han·ne’phesh). Sambu na muntu yina me zaba ve Kiebreo, ngogo הנפשׁ (han·ne’phesh), lenda monana bonso nde yo me swaswana kibeni ti ngogo נפשׁ (ne’phesh).

Sambu na kusadisa balongoki na yandi, Hutter sadilaka mayele mosi ya kitoko ya kuniema mikanda —bisono ya nkaka vandaka ti mukubu mpi ya nkaka ya kukonda mukubu. Yandi niemaka konso ngogo ya kisina na bisono yina vandaka ti mukubu. Sambu na bangogo yina yandi yikaka na ntwala to na nima, yandi sadilaka bisono ya kukonda mukubu. Metode yai ya pete salaka nde balongoki kuzaba bangogo ya kisina ya Kiebreo kukonda mpasi, mpi yo sadisaka bo na kulonguka Kiebreo. Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa—Yina Kele ti Banoti ke sadilaka metode mosi ya me fwanana ti metode yai na banoti na yo ya nsi ya lutiti. * Bangogo ya kisina kele na bisono ya ndombe, mpi bangogo yina bo me yika na ntwala to na nima na yo, kele ve na bisono ya ndombe. Bisika yina bo me tula mukubu ke monisa bisono yina Hutter sadilaka na Biblia na yandi ya Kiebreo na Ezekiele 18:4 mpi yina bo sadilaka na banoti na nsi ya lutiti ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa—Yina Kele ti Banoti na verse yina mosi.

Hutter niemaka mpi mbalula yina bo ke bingaka nde Kuwakana ya Mpa; yo vandaka ti bandinga 12. Bo basisaka yo na Nuremberg, na Allemagne na 1599 mpi bo ke bingaka yo mbala mingi Polyglotte de Nuremberg. Hutter vandaka kuzola kuyika mbalula ya Kiebreo ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Kansi, yandi tubaka nde ata yandi “vandaka ti luzolo ya kufuta mbongo mingi” sambu na mbalula yina ya Kiebreo, bikesa yina zolaka kuvanda ya mpamba. * Yo yina, yandi bakaka lukanu ya kubalula Kuwakana ya Mpa ya Kigreki na Kiebreo yandi mosi. Hutter bikisaka bisalu yonso ya nkaka, ebuna yandi manisaka kisalu ya kubalula Biblia yina kaka na mvula mosi!

Sambu na nki mbalula ya Kiebreo ya Hutter ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu vandaka mbote? Franz Delitzsch, muntu ya mayele ya Kiebreo ya mvu-nkama ya 19 ya me zabanaka mingi, sonikaka nde: “Mbalula na yandi ya Kiebreo ke monisa nde yandi zabaka Kiebreo mbote kuluta Bakristu mingi mpi yo me fwana na kutanga yo sambu mbala mingi yandi ponaka bangogo ya me fwana kibeni.”

Hutter kumaka ve mvwama sambu na kisalu na yandi ya kubalula ba Biblia; yo ke pwelele nde bambalula na yandi tekamaka ve mingi. Ata mpidina, kisalu na yandi vandaka mfunu mpi ti bupusi yina zingaka mingi. Mu mbandu, na 1661, William Robertson tomisaka Kuwakana ya Mpa ya Kiebreo ya Hutter mpi niemaka yo diaka; na nima na 1798, Richard Caddick tomisaka yo diaka. Ntangu Hutter vandaka kubalula katuka na Kigreki ya kisina, yandi balulaka mbote batitre Kyʹri·os (Mfumu) mpi The·osʹ (Nzambi) na “Yehowa” (יהוה, JHVH) bisika yina bo vutukilaka bangogo ya Masonuku ya Kiebreo to bisika yina yandi monaka nde yo ke tubila Yehowa. Diambu yai ke benda dikebi, sambu ata bambalula mingi ya Kuwakana ya Mpa ke sadilaka ve zina ya Nzambi, mbalula ya Hutter ke sadila zina yina mpi yo ke yika banzikisa ya ke monisa nde beto fwete vutula zina ya Nzambi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu.

Mbala ya nima yina nge ta mona zina ya Nzambi Yehowa, na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu to na noti na nsi ya lutiti na Biblia ya Kele ti Banoti, yibuka kisalu ya Elias Hutter mpi ba Biblia na yandi ya kitoko.