Bibilia Ĩkoragwo na Ũhoro wa Kwĩhokeka wa Ma
Kuuma o hĩndĩ ya tene, andũ kuuma kũndũ gũtiganĩte makoretwo makĩona Bibilia ĩrĩ kĩhumo gĩa kwĩhokeka kĩa ũhoro wa ma. Andũ aingĩ ũmũthĩ nĩ marũmagĩrĩra morutani mayo. No nĩ kũrĩ andũ moigaga atĩ Bibilia ndĩngĩmateithia, kana makoiga ĩkoragwo tu o na ũhoro wa gwĩcirĩria. Wee ũkoragwo na mawoni marĩkũ? Hihi ũhoro wa ma no woneke Bibilia-inĩ?
KĨRĨA KĨNGĨTŨMA WĨHOKE BIBILIA
Nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia kũmenya kana no wĩhoke Bibilia? Ta wĩcirie ngerekano ĩno. Ũngĩkorũo na mũrata ũkoretwo agĩkwĩra ũhoro wa ma kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ-rĩ, na githĩ to ũmwĩhoke? O ta mũrata ũcio mwĩhokeku-rĩ, hihi Bibilia nĩ ĩkoretwo ĩkĩaria ũhoro wa ma? Reke twĩcirie ngerekano cigana ũna.
Andĩki a Bibilia Maandĩkire Ũhoro wa Ma
Andĩki a Bibilia maarĩ ehokeku biũ, na kaingĩ nĩ maandĩkaga nginya mahĩtia mao. Kwa ngerekano, mũnabii Jona nĩ aandĩkire ũrĩa aaregire gwathĩka. (Jona 1:1-3) Jona arĩkĩrĩirie kwandĩka ibuku rĩake na njĩra ya kuonania ũrĩa Ngai aamũrũngire, no ndaatindire akĩĩgathĩrĩria akĩonania ũrĩa aarũngire mwĩcirĩrie wake. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Wĩhokeku wa andĩki othe a Bibilia nĩ wonanagia ũrĩa meendete ũhoro wa ma.
Ũhoro wa ma ũrĩ na Ũguni Ũtũũro-inĩ
Hihi Bibilia nĩ ĩheanaga ũtaaro ũngĩhũthĩka mahinda-inĩ maya? Ĩĩ nĩ ĩkaga ũguo. Kwa ngerekano, ta rora ũrĩa Bibilia ĩtwĩraga twagĩrĩirũo gwĩka nĩguo tũikaranie wega na andũ arĩa angĩ, yugaga ũũ: “Maũndũ mothe marĩa mũngĩenda andũ arĩa angĩ mamwĩkage, no mũhaka o na inyuĩ mũmekage o tamo.” (Mathayo 7:12) Ningĩ yugaga ũũ: “Icokio ihooreru nĩ rĩeheragia mangʼũrĩ, no kiugo gĩa gũtuurithia nĩ kĩarahũraga marakara.” (Thimo 15:1) Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, ũhoro wa ma ũrĩa ũkoragwo Bibilia-inĩ ũkoragwo na ũguni mahinda-inĩ maya o ta ũrĩa warĩ na ũguni hĩndĩ ĩrĩa waandĩkirũo.
Ũhoro wa ma Wĩgiĩ Historĩ
Indo nyingĩ iria ithikũrĩtio kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, nĩ cionanagia wega atĩ Bibilia yaragia ũhoro wa ma rĩrĩa ĩragweta andũ na kũndũ gũtiganĩte. Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũhoro wĩgiĩ kaũndũ kamwe ĩgwetete. Bibilia yugaga atĩ matukũ-inĩ ma Nehemia, Aturo (andũ a Foinike kuuma Turo) arĩa maaikaraga Jerusalemu “nĩ maarehaga thamaki na indo cia kwendia cia mĩthemba yothe.”—Nehemia 13:16.
Hihi nĩ harĩ ũira ũnyitaga mbaru mũhari ũcio wa Bibilia? Ĩĩ nĩ harĩ. Athuthuria a matigari ma indo cia tene nĩ monete indo imwe thĩinĩ wa Isiraeli cia kuuma Foinike, ũndũ ũrĩa wonanagia atĩ mabũrũri macio merĩ nĩ maahũũraga biacara hamwe. Makĩria ma ũguo, kwanathikũrio matigari ma thamaki cia Iria rĩa Mediterenia thĩinĩ wa Jerusalemu. Athuthuria acio meetĩkĩtie atĩ thamaki icio ciarehagwo kuuma gĩcũa-inĩ nĩ ahũũri biacara. Thutha wa mũthomi ũmwe gũthuthuria ũira ũcio, ooigire ũũ: “Ũhoro ũrĩa ũgwetetwo thĩinĩ wa Nehemia 13:16 atĩ andũ a Turo nĩ meendagia thamaki thĩinĩ wa Jerusalemu nĩ wa kwĩhokeka.”
Ũhoro wa ma Wĩgiĩ Sayansi
Ũndũ ũrĩa mũnene Bibilia yarĩrĩirie nĩ ũhoro wĩgiĩ Ngai na historĩ. No rĩrĩa ĩraria maũndũ ma sayansi, ndĩhĩtagia. Ta wĩcirie ũhoro wa ngerekano ĩno.
Kĩndũ ta mĩaka 3,500 mĩhĩtũku, Bibilia nĩ yoigĩte atĩ ‘hatirĩ kĩndũ thĩ ĩcunjurĩtio nakĩo.’ (Ayubu 26:7) Ũhoro ũcio nĩ ngũrani mũno na ngʼano iria cioonanagia atĩ thĩ ĩkoragwo ĩrerete igũrũ rĩa maĩ kana atĩ ĩkoragwo ĩnyitĩrĩirũo nĩ nguru nene. Kĩndũ ta mĩaka 1,100 thutha wa ibuku rĩa Ayubu kwandĩkwo, andũ meetĩkĩtie atĩ thĩ no mũhaka ĩkorũo ĩnyitĩrĩirũo nĩ kĩndũ, no gũtingĩhoteka ĩkorũo ĩcunjurĩte rĩera-inĩ. Kĩndũ ta mĩaka magana matatũ mĩthiru, mwaka-inĩ wa 1687, Isaac Newton nĩ aandĩkire ũthuthuria wake wĩgiĩ gravĩtĩ, na agĩtaarĩria atĩ thĩ ĩthiũrũrũkaga riũa ĩnyitĩrĩirũo nĩ hinya ũtangĩoneka. Ũthuthuria ũcio wa sayansi nĩ woonanirie atĩ ũndũ ũrĩa Bibilia yagwetete makĩria ma mĩaka 3,000 mbere ĩyo nĩ wa ma!
Ũhoro wa ma Wĩgiĩ Ũrathi
Hihi morathi maingĩ marĩa marĩ thĩinĩ wa Bibilia nĩ ma ma? Ta wĩcirie ngerekano ĩmwe: Ũrathi wa Isaia wĩgiĩ kwanangwo kwa Babuloni.
Ũrathi: Kĩndũ mwaka-inĩ wa 732 Mbere ya Mahinda Maitũ, Isaia mwandĩki wa Bibilia nĩ aarathire atĩ itũũra rĩa Babuloni, rĩrĩa thutha ũcio rĩacokire gũtuĩka itũũra inene rĩa ũthamaki warĩ na hinya, nĩ rĩngĩatharĩkĩirũo na macũngĩrĩro-inĩ rĩkorũo rĩtegũikarũo. (Isaia 13:17-20) Isaia nginya nĩ aagwetire atĩ mũndũ wĩtagwo Kurusu nĩwe ũngĩkaaruta wĩra ũcio. Ningĩ nĩ aataarĩirie ũrĩa Kurusu angĩatharĩkĩire itũũra rĩu na njĩra ya ‘kũhũithia’ njũũĩ ciario. Ningĩ nĩ aarathĩte atĩ ihingo cia itũũra rĩu, ingĩgaakorũo itigĩtwo itahingĩtwo.—Isaia 44:27–45:1.
Ũrĩa Ũrathi Ũcio Wahingire: Kĩndũ mĩaka 200 thutha wa ũrathi ũcio wa Isaia, mũthamaki Mũperisia nĩ aatharĩkĩire Babuloni. Hihi eetagwo atĩa? Eetagwo Kurusu. Tondũ ndwarĩ ũndũ mũhũthũ kũingĩra itũũra rĩa Babuloni, Kurusu aatuire itua rĩa kũhũthĩra Rũũĩ rwa Farati rũrĩa rwatuĩkanĩirie itũũra rĩu. Mbũtũ ciake cieenjire tũmĩtaro twa kũgarũra maĩ ma rũũĩ rũu nĩgetha rũhũe. Ũndũ ũcio nĩ waatũmire maĩ ma rũũĩ rũu mahũe, ũndũ ũrĩa waahotithirie mbũtũ cia Kurusu gũthiĩ igereire maĩ-inĩ marĩa maacikinyĩte ciero-inĩ cierekeire thingo-inĩ cia itũũra rĩu. Ũndũ wa kũgegania nĩ atĩ Ababuloni maatigĩte ihingo cia itũũra iria ciarorete mwena wa rũũĩ rũu irĩ hingũre. Mbũtũ ya Kurusu ĩkĩingĩra Babuloni ĩgereire ihingo-inĩ icio ciarĩ hingũre na ĩkĩrĩtharĩkĩra.
O na kũrĩ ũguo, harĩ ũndũ watigarĩte. Hihi Babuloni nĩ ĩngĩathiire na mbere gũikarũo? Andũ no maathiire na mbere gũikara kuo kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. No ũmũthĩ ũyũ, matigari ma Babuloni marĩa makoragwo hakuhĩ na taũni ya Baghdad bũrũri-inĩ wa Iraq, monanagia atĩ ũrathi ũcio wa Bibilia nĩ wahingire biũ. Nĩ ma, Bibilia nĩ ya kwĩhokeka o na rĩrĩa ĩraria ũhoro wa maũndũ ma ihinda rĩrĩa rĩroka.
