Thiĩ harĩ ũhoro

Thiĩ harĩ ũhoro ũrĩa wĩ thĩinĩ

Hihi Ũrĩ Wamenya?

Hihi Ũrĩ Wamenya?

Thunagogi ya Karine ya Mbere: Mbica ĩno ĩronania maũndũ mamwe marĩa maarĩ thunagogi-inĩ ya karine ya mbere ĩrĩa yoonekire itũũra-inĩ rĩa Gamla, rĩrĩa rĩkoragwo kĩndũ kilomita 10 rũgongo rwa Iria rĩa Galili. Nĩ ĩronania ũrĩa thunagogi cia mahinda ma tene ingĩkorũo ciahaanaga.

Thunagogi ciaambĩrĩirie atĩa?

KIUGO “thunagogi” kiumĩte harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kiugĩte “kĩgomano” kana “gũcokanĩrĩria hamwe.” Kiugo kĩu nĩ kĩagĩrĩire tondũ kuuma mahinda-inĩ ma tene, thunagogi ikoretwo irĩ kũndũ kũrĩa Ayahudi maacemanagia nĩguo maheo ũtongoria na mathathaiye. Maandĩko ma Kĩhibirania matiarĩtie ũhoro wa thunagogi ĩmwe ĩmwe, no kũringana na Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki nĩ kuonekaga wega atĩ nĩ ciarĩ kuo gũkinyĩria karine ya mbere Mahinda Maitũ (M.M.).

Athomi aingĩ a maũndũ ma Bibilia metĩkĩtie atĩ thunagogi ciaambĩrĩirie hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi maarĩ ithamĩrio Babuloni. Encyclopaedia Judaica yugaga ũũ: “Tondũ andũ acio maarĩ ithamĩrio matiarĩ na hekarũ, maarĩ bũrũri-inĩ mũgeni, na nĩ meeriragĩria kũũmĩrĩrio nĩ ũndũ wa mĩtangĩko ĩrĩa maarĩ nayo, no kũhoteke rĩmwe na rĩmwe nĩ maacemanagia mĩthenya ya Thabatũ, magathoma Maandĩko.” Kwoguo no kũhoteke atĩ thutha wa Ayahudi kũrekererio kuuma ithamĩrio, maathire na mbere gũcemanagia nĩguo makahoya na magathoma Maandĩko, na makĩambĩrĩria thunagogi itiganĩte kũrĩa guothe maathire gũikara.

Nĩ ũndũ ũcio, gũkinyĩria karine-inĩ ya mbere M.M., thunagogi nĩ ciatuĩkĩte kũndũ kwa bata harĩ ũthathaiya na ũtũũro wa o mũthenya wa Ayahudi arĩa maahurunjũkĩte Mediterenia, Asia ya Gatagatĩ, na Isiraeli. Profesa wĩtagwo Lee Levine wa The Hebrew University of Jerusalem ooigire ũũ: “Thunagogi ciahũthagĩrũo irĩ kũndũ gwa gũthiĩ kwĩruta, kũrĩa irio hĩndĩ ya Thabatũ na ciathĩ ingĩ, maciira, gũtwara mbeca cia maũndũ matiganĩte, na gwĩkĩrũo mĩcemanio ya maũndũ ma ũteti o hamwe na maũndũ mangĩ.” Aacokire akiuga ũũ: “Ũndũ ũrĩa wa bata mũno wekagĩrũo kũu nĩ ũthathaiya.” Ũndũ ũcio nĩ ũratũteithia gũtaũkĩrũo kĩrĩa gĩatũmaga kaingĩ Jesu athiĩ mĩcemanio-inĩ ĩrĩa yekagwo thunagogi-inĩ itiganĩte. (Mar. 1:21; 6:2; Luk. 4:16) Arĩ kũu nĩ aarutanaga, akaheana ũtaaro, na agekĩra ngoro arĩa maakoragwo kuo. Thutha-inĩ rĩrĩa kĩũngano gĩa Gĩkristiano kĩambĩrĩirie, o nake mũtũmwo Paulo nĩ aahunjagia thunagogi-inĩ. Andũ arĩa meendaga kũmenya maũndũ ma kĩĩroho nĩ maathiaga thunagogi-inĩ, na kwoguo rĩrĩa Paulo araingĩra itũũra-inĩ kaingĩ aambaga gũthiĩ thunagogi-inĩ akahunjia kuo.—Atũm. 17:1, 2; 18:4.