Ũrĩa Kiugo kĩa Ngai Gĩatheremire Sipania ya Tene
“O rĩrĩa ngathiĩ Sipania, nĩngwĩrĩgĩrĩra atĩ nĩtũkonana na inyuĩ ndĩ rũgendo rũu, na atĩ nĩngoimagario nĩ inyuĩ ngĩthiĩ kuo, ndakorũo nyambĩte gũkenio nĩ gũikarania na inyuĩ ihinda.”—Aroma 15:24.
CIUGO icio ciandĩkirũo nĩ mũtũmwo Paulo kũrĩ Akristiano a Roma, kĩndũ mwaka wa 56 Mahinda Maitũ. Bibilia ndĩgwetete ũndũ wonanagia kũna atĩ Paulo nĩ aathire Sipania. O na kũrĩ ũguo, ũhoro mwega wa Kiugo kĩa Ngai, Bibilia, nĩ wakinyire Sipania karine-inĩ ya kerĩ Mahinda Maitũ, thutha wa Paulo kana Akristiano angĩ kũhunjia kuo.
Thutha wa kahinda, Ũkristiano ũkĩambĩrĩria na ũgĩtherema bũrũri-inĩ wa Sipania. Nĩ ũndũ ũcio, gũkĩgĩa na bata mũnene wa Bibilia gũtaũrũo na rũthiomi rwa Kĩlatini. Gĩtũmi nĩ tondũ, gũkinyĩria karine ya kerĩ, Sipania yarĩ rungu rwa wathani wa Roma, na rũthiomi rwa Kĩlatini rwaaragio kũndũ guothe kũrĩa Roma yaathanaga.
GŨTAŨRŨO KWA BIBILIA CIA KĨLATINI
Akristiano a tene a Sipania nĩ maataũrire Bibilia ciigana ũna cia Kĩlatini, iria ciũĩkaine ta Vetus Latina Hispana. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, Jerome atanarĩkia gũtaũra Bibilia ĩrĩa yũĩkaine mũno ya Vulgate mwaka wa 405 Mahinda Maitũ, Bibilia icio cia Kĩlatini nĩcio ciathomagwo nĩ andũ aingĩ bũrũri-inĩ wa Sipania.
Jerome aarĩkirie gũtaũra Bibilia ĩyo arĩ Bethilehemu, Palestina, na ĩgĩkinya na ihenya mũno Sipania. Rĩrĩa mũthomi ũmwe wa Sipania wetagwo Lucinius aamenyire atĩ, Jerome nĩ gũtaũra aataũraga Bibilia ya Kĩlatini, aatũmire aandĩki atandatũ Bethilehemu nĩguo mamũkoberie Bibilia ĩyo, tondũ nĩ aamĩbataraga o na ihenya. Karine ciigana ũna kuuma hĩndĩ ĩyo, Vulgate ĩgĩthiĩ yoete ithenya rĩa Bibilia icio ingĩ cia Kĩlatini. Bibilia ya Vulgate na icio ingĩ cia Kĩlatini, nĩ ciateithirie andũ a Sipania gũthoma na gũtaũkĩrũo nĩ Kiugo kĩa Ngai. No rĩrĩa wathani wa Roma wathirire, nĩ kwagĩire na bata wa Bibilia gũtaũrũo na thiomi ingĩ.
BIBILIA CIA THIRĨTI
Karine-inĩ ya gatano, Agothic, o hamwe na ndũrĩrĩ ingĩ cia Njĩrĩmani, nĩ maatharĩkĩire Sipania, na kwoguo andũ amwe makĩambĩrĩria kwaragia rũthiomi rwa Gothic. Ndũrĩrĩ icio, ciarĩ na kanitha wao wa Gĩkristiano wetanagio na Arius, na nĩ waareganaga na Ũtatũ. Ningĩ nĩ maarĩ na Bibilia maahũthagĩra yetagwo Ulfilas’ Gothic Bible. Bibilia ĩyo, yahũthĩrirũo mĩaka mĩingĩ nginya mũthia-inĩ wa karine ya gatandatũ, rĩrĩa mũthamaki wa Agothic wetagwo Reccared aateanĩirie wĩtĩkio wake wa kanitha wa Arius na agĩtuĩka Mũgatoreki. Aathanire akiuga mabuku mothe ma kanitha ũcio wa Arius, o hamwe na Bibilia ya Ulfilas macinwo. Nĩ ũndũ ũcio, mabuku mothe ma rũthiomi rwa Gothic magĩthira biũ bũrũri-inĩ wa Sipania.
Bibilia ya thirĩti ya Kĩlatini, ya karine ya gatandatũ Mahinda Maitũ
O na kũrĩ ũguo, Kiugo kĩa Ngai no gĩathiire na mbere gũtherema. Hĩndĩ ĩyo, nĩ kwarĩ na rũthiomi rũngĩ rwoimanĩte na Kĩlatini rwaaragio nĩ andũ aingĩ a Sipania, rũrĩa thutha ũcio rwacokire gũciara thiomi ingĩ nyingĩ cia Kĩlatini, iria ciaragio gĩcigĩrĩra-inĩ kĩa Iberia. * Tondũ indo icio cia tene ciandĩkagwo thirĩti-inĩ na thiomi icio cia Kĩlatini, ũmũthĩ ciũĩkaine ta thirĩti cia Gothic. Ciandĩkirũo karine-inĩ ya gatandatũ na ya mũgwanja, na imwe ciacio ikoragwo na icunjĩ cia Thaburi na Injiri. Thirĩti ĩmwe ĩkoragwo yandĩkĩtwo Thaburi yothe ya 16.
Kuoneka kwa Maandĩko macio ma thirĩti, kuonanagia atĩ andũ a kĩrathi gĩa thĩ, nĩ maakobagia na magathoma Kiugo kĩa Ngai. Aarimũ hĩndĩ ĩyo, maahũthagĩra Maandĩko macio ma Bibilia gũthomithia arutwo gũthoma na kwandĩka. Thirĩti icio itiakoragwo irĩ cia goro, ikĩringithanio na ngothi iria ciahũthagĩrũo gũthondeka Bibilia irĩ na mĩcoro, iria ciathondekagĩrũo na ikahũthĩrũo nyũmba-inĩ cia mathĩa.
Gĩcunjĩ kĩa Bibilia ya León ĩrĩa ĩrĩ mĩcoro mĩingĩ. O na gũtuĩka Bibilia icio ciarĩ cia goro, itiateithirie mũno gũtheremia ndũmĩrĩri ya Kiugo kĩa Ngai kũrĩ andũ
Bibilia ĩmwe ta ĩyo ĩkoragwo ĩigĩtwo kanitha-inĩ wa San Isidoro taũni-inĩ ya León, bũrũri-inĩ wa Sipania. Ĩkoragwo na tũratathi 516, tũrĩ na ũraihu wa inji ta 18, na wariĩ wa inji ta 13. Bibilia ĩyo ĩkoragwo na ũritũ wa kiro ta 18, na yaandĩkirũo mwaka wa 960 Mahinda Maitũ. Bibilia ĩngĩ ta ĩyo nĩ ĩrĩa ya Ripoll, na ĩkoragwo nyũmba-inĩ ya mabuku ya Vatican, na yaandĩkirũo kĩndũ mwaka wa 1020 Mahinda Maitũ. Nĩ ĩmwe ya Bibilia iria ikoragwo igemetio na mĩcoro mĩingĩ, kũrĩ Bibilia iria ingĩ ciothe cia hĩndĩ ĩyo. Mathĩa arĩa maandĩkaga Bibilia ta icio, maahũthagĩra mũthenya wothe kwandĩka ndemwa ĩmwe tu, kana kiumia kĩgima kũhaarĩria kĩongo. O na gũtuĩka Bibilia icio ciarĩ cia goro, itiateithirie mũno gũtheremia ndũmĩrĩri ya Kiugo kĩa Ngai.
BIBILIA CIA KĨARABU
Gũkinyĩria karine ya kanana thutha wa Sipania gũtharĩkĩrũo nĩ Aithĩramu, andũ a kuo nĩ maambĩrĩirie kwaragia Kĩarabu. Kĩarabu nĩ gĩathire kĩgĩte mĩri kũrĩa guothe Aithĩramu maathanaga, na gĩkĩoya ithenya rĩa Kĩlatini, kwoguo gũkĩgĩa na bata wa Bibilia gũtaũrũo na Kĩarabu.
Kuuma karine ya gatano nginya ya kanana Mahinda Maitũ, Bibilia cia Kĩlatini na Kĩarabu, nĩ ciateithirie andũ a Sipania gũthoma na kwĩruta Kiugo kĩa Ngai
Maandĩko maingĩ ma Bibilia ma Kĩarabu na makĩria ma Injiri, nĩ maakinyĩire andũ aingĩ a Sipania ya tene. Karine-inĩ ya kanana, bishobu John wa Seville, nĩ aataũrire Bibilia ĩrĩ yothe na Kĩarabu. Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, Maandĩko maingĩ marĩa maataũrĩtwo na Kĩarabu nĩ maathirire. O na kũrĩ ũguo, nĩ kũrĩ Maandĩko ma Injiri na rũthiomi rwa Kĩarabu ma karine ya ikũmi, maigĩtwo kanitha-inĩ mũnene wa León, bũrũri-inĩ wa Sipania.
BIBILIA CIA KĨHISIPANIA
Gũkinyĩria karine ya 15, andũ a gĩcigĩrĩra kĩa Iberia nĩ maambĩrĩirie kwaragia rũthiomi rwa Kĩhisipania. Rũthiomi rũu nĩ rwateithirie na njĩra nene gũtheremia Kiugo kĩa Ngai. * Maandĩko ma tene biũ ma Bibilia na rũthiomi rwa Kĩhisipania, moonekire ibuku-inĩ rĩĩtagwo La Fazienda de Ultra Mar (Ciĩko cia Mũkĩra Ũrĩa Ũngĩ wa Iria), rĩa karine ya 13. Ibuku rĩu rĩarĩrĩirie rũgendo rwa gũthiĩ Isiraeli, na rĩrĩ na icunjĩ imwe cia mabuku marĩa matano ma Musa, na Maandĩko mangĩ ma Kĩhibirania, Injiri, na Marũa ma atũmwo.
Mũthamaki Alfonso wa Ikũmi, nĩ aanyitire mbaru gũtaũrũo kwa Bibilia na Kĩhisipania
Atongoria a ndini matiakenirio nĩ ibuku rĩu. Mwaka-inĩ wa 1234, Kĩama gĩa Tarragona nĩ gĩathanire atĩ mabuku mothe marĩa maaragĩrĩria Bibilia, macokanĩrĩrio na maneo atongoria a ndini nĩguo mamacine. O na kũrĩ ũguo, watho ũcio ndwagiririe Bibilia ithiĩ na mbere gũtaũrũo. Mũthamaki Alfonso wa Ikũmi (1252-1284), ũrĩa ũtuĩkaga nĩwe waambĩrĩirie kwandĩkithia mabuku na rũthiomi rwa Kĩhisipania, nĩ eendire mũno na akĩnyita mbaru gũtaũrũo kwa Bibilia na rũthiomi rũu. Bibilia iria ciataũrirũo hĩndĩ ĩyo nĩ hamwe na, Bibilia ĩrĩa ĩtagwo ya Pre-Alfonsine, na nĩrĩo ibuku rĩrĩa inene mũno rĩataũrĩtwo hĩndĩ ĩyo na Kĩhisipania. Bibilia ĩrĩa ĩngĩ yaacokire gũtaũrũo kahinda kanini thutha ũcio nĩ ĩrĩa ya Alfonsine.
Tũratathi twa karine ya 13 twa Bibilia ya Pre-Alfonsine (ũmotho) na ya Alfonsine (ũrĩo)
Bibilia icio cierĩ nĩ ciateithĩrĩirie mũno rũthiomi rwa Kĩhisipania gũkũra. Mũthomi ũmwe wĩtagwo Thomas Montgomery akĩaria ũhoro wa Bibilia ya Pre-Alfonsine oigire ũũ: “Ũrĩa wataũrire Bibilia ĩno, nĩ aarutire wĩra mwega mũno ũtarĩ na mahĩtia, na akĩhũthĩra rũthiomi rwega. . . . Aahũthĩrire rũthiomi rũhũthũ ũndũ athomi a Bibilia arĩa matoĩ Kĩlatini mangĩataũkĩirũo.”
O na kũrĩ ũguo, Bibilia icio cia Kĩhisipania, itiataũrirũo kuuma Maandĩko-inĩ marĩa ma tene biũ, ĩndĩ, ciataũrirũo kuuma Bibilia-inĩ ya Vulgate ya Kĩlatini. Kwambĩrĩria karine ya 14, athomi Ayahudi nĩ maataũrire Bibilia ciigana ũna cia Kĩhisipania cia Maandĩko ma Kĩhibirania (marĩa metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Gĩkũrũ), kuuma Maandĩko-inĩ marĩa ma tene biũ. Hĩndĩ ĩyo, Ayahudi arĩa aingĩ rũraya maaikaraga bũrũri-inĩ wa Sipania, na warĩ ũndũ mũhũthũ mũno kũrĩ ataũri acio a Kĩyahudi kuona maandĩko marĩa ma tene biũ ma Kĩhibirania. *
Bibilia ĩmwe ĩrĩa maataũrire, nĩ ĩrĩa ya Alba, ĩrĩa yaarĩkire gũtaũrũo karine-inĩ ya 15. Mũtongoria ũmwe wetagwo Luis de Guzmán, nĩ aaheire mũrutani ũmwe wetagwo Moisés Arragel, wĩra wa gũtaũra Bibilia na rũthiomi rwa Kĩhisipania rwa kĩĩrĩu, na akĩheana itũmi igĩrĩ. Mbere, oigire ũũ: “Bibilia iria itaũrĩtwo na thiomi cia Kĩlatini, irĩ na mahĩtia maingĩ mũno,” na kerĩ, “Andũ ta ithuĩ mekwenda Bibilia ĩrĩ na kohoro ga kuongererũo ga gũthathaũra ũhoro ũrĩa mũritũ.” Ũndũ ũcio ũronania atĩ, andũ aingĩ hĩndĩ ĩyo nĩ maarĩ na wendi mũnene wa gũthoma na gũtaũkĩrũo nĩ Bibilia. Ningĩ ũkonania atĩ, andũ aingĩ a Sipania, nĩ maathomaga Bibilia na thiomi ciao.
Nĩ ũndũ wa kĩyo kĩa ataũri acio a tene na arĩa maakobagia, andũ aingĩ arĩa maahotaga gũthoma, nĩ mangĩathomire Bibilia na thiomi ciao ene. Nĩkĩo mwandĩki ũmwe wa historĩ wĩtagwo Juan Orts González oigire atĩ, “andũ a Sipania nĩ maathomete Bibilia gũkĩra andũ a Njĩrĩmani na a Ngeretha, mbere ya mahinda ma Luther.”
“Andũ a Sipania nĩ maathomete Bibilia gũkĩra andũ a Njĩrĩmani na a Ngeretha, mbere ya mahinda ma Luther.”
O na kũrĩ ũguo, mũthia-inĩ wa karine ya 15, nĩ kwarutirũo mũkaana, ũrĩa waagiririe mũndũ o wothe thĩinĩ wa Sipania, gũtaũra kana gũkorũo arĩ na Bibilia ya rũthiomi o ruothe. Mũkaana ũcio watũũrire kwa ihinda rĩa karine ithatũ! Ihinda-inĩ rĩu iritũ, ataũri aigana ũna marĩ na ũũmĩrĩru, nĩ maataũrire Bibilia na Kĩhisipania marĩ mabũrũri-inĩ mangĩ, na magĩciingĩria na hitho bũrũri-inĩ wa Sipania. *
O ta ũrĩa rũgano rũrũ rwa Sipania ya tene rũronania, thũ cia Kiugo kĩa Ngai cianageria gũkĩniina biũ na njĩra nyingĩ. O na kũrĩ ũguo, itiahotire gũkiria ndũmĩrĩri ya Mwene Hinya Wothe.—Thaburi 83:1; 94:20.
Kĩyo kĩa ataũri na arĩa maakobagia Maandĩko, nĩ gĩateithirie Kiugo kĩa Ngai gũtherema thĩinĩ wa Sipania ya tene. Ataũri mahinda-inĩ maya, mekaga o ta ataũri acio a tene, arĩa maataũrire Bibilia na rũthiomi rwa Kĩlatini, Kĩgothic, Kĩarabu, na Kĩhisipania. Nĩ ũndũ ũcio, andũ milioni nyingĩ arĩa maragia Kĩhisipania, nĩ mahotaga gũthoma Kiugo kĩa Ngai na rũthiomi rũrĩa rũmakinyagĩra ngoro.
^ kib. 10 Thiomi icio nĩ hamwe na Gĩkastiliani, Gĩkatalani, Kĩgaliciani, na Kĩportuguese.
^ kib. 17 Ũmũthĩ, rũthiomi rwa Kĩhisipania rwaragio nĩ andũ ta milioni 540.
^ kib. 20 Thoma gĩcunjĩ kĩa, “Jina la Mungu na Jitihada za Alfonso de Zamora za Kutokeza Maandishi Sahihi,” thĩinĩ wa ngathĩti ya Mnara wa Mlinzi, ya Dicemba 1, 2011.
^ kib. 23 Thoma gĩcunjĩ kĩa, “Pambano la Casiodoro de Reina kwa Ajili ya Biblia ya Kihispania,” thĩinĩ wa ngathĩti ya Mnara wa Mlinzi, ya Juni 1, 1996.
