Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Eie ua Kijidile?

Eie ua Kijidile?

Kiebhi o athu m’ukulu kia kexile mu bhanga o maulungu mâ mu ukexilu ua kuila o mabaia ka kuate menha?

Lionel Casson, ngijiie u di longa ia lungu ni maulungu okulu, u jimbulula ihi ia kexile mu bhanga o athu mu Loma kioso kia zubhile o ku bhanga o maulungu mâ. Ene akexile “mu xiia o mabaia ni uasu [betume] ni ku u muanga katé ni moxi dia ulungu.” Ande dia akua Loma, o akua Akadia ni Babilonha akexile uá mu ta uasu mu ku tunga o maulungu mâ phala ene ka kuate menha.

M’ukulu o betume kala íii iavudile

O Mikanda Ikola mu dimi dia Hebalaiku, mu divulu dia Dimatekenu 6:14, i zuela ué o ukexilu iú. O kizuelu “uiji ua betume” mu Hebalaiku kilombolola uasu u tunda mu phete.

O betume i kala mu maukexilu a iiadi—i kala kála menha mba i di kuata. O abhangi a ulungu m’ukulu akexile mu kalakala ni betume iedile kala menha; ene akexile mu i xiia muene ku mabaia a maulungu mâ. Kioso kia zubhile o ku bhanga kiki, o betume ia kexile mu kukuta ni ku di bhanga kala mulele a vungu nau o mabaia phala ene ka kuate menha.

M’ukulu mua kexile betume iavulu. O Dikolo dia Sedime, mua lungila o Mar Morto, muakexile ‘makungu ma uiji ua betume.’—Dimatekenu 14:10.

Kiebhi kia kexile mu bhaka o jimbiji m’ukulu?

Tundé ukulu o mbiji, kudia kuambote. Saí ji poxolo ande dia ku mateka o kuenda ni Jezú, ene exile atambi a jimbiji mu Kalunga ka Ngalileia. (Matesu 4:18-22) Akexile ni “kididi” mua kexile mu bhaka o jimbiji.

fikula ia mu londekesa atambi a jimbiji m’ukulu mu ixi ia Ijitu

O ukexilu ua ku bhaka o jimbiji m’ukulu mu mbanza ia Ngalileia ene mu i bhanga ué mu ididi ia mukuá lelu. A diangele ku tandujula o jimbiji ni ku ji sukula ni menha. O divulu, Studies in Ancient Technology di zuela kuila: “Akexile mu ji touesa ni móngua uavulu. O jimbiji, ni móngua akexile mu ji ta kala mbiji ku thandu dia mukuá ni ku ji vunga ni mulele ua kukuta. Mu ku bhita izuua 3 mba 5, o atambi a bhanga dingi kiki. Mu ku bhanga kiki o menha oso mu jimbiji a kukuta, o móngua anga a bokona mu mbiji. Kioso o jimbiji ki ji kukuta, jene ji kola.”

Ki tuejiia se o jimbiji akexile mu ji bhaka mu ithangana ikuxi mu ukexilu iú. Maji mu kuijiia kuila akua Ijitu akexile mu tumikisa mbiji ku akua Asídia, kilondekesa kuila o ukexilu iú ua ku bhaka o jimbiji uexile ukexilu uambote.