တၢ်လၢကမၤဟးဂီၤအီၤ– ပဒိၣ်ပပှၢ်ဒီး တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါခိၣ်နၢ်အါဂၤန့ၣ် အဲၣ်ဒိးမၤတၢ်လၢ အထီဒါလိာ်သးဒီး လံာ်စီဆှံအတၢ်ကစီၣ်လီၤ. အါတက့ၢ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်သူဝဲ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ လၢကတြီဝဲ ဒ်သိးပှၤတဒိးန့ၢ်ဘၣ်လံာ်စီဆှံအဂီၢ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ် သူစ့ၢ်ကီးအတၢ်စိတၢ်ကမီၤလၢ ကမၤပတုာ်ဝဲတၢ်ထုးထီၣ် လံာ်စီဆှံ ဒီးတၢ်ကွဲးကျိာ်ထံ လံာ်စီဆှံန့ၣ်လီၤ. ပကတဲသကိးတၢ်အဒိခံခါလီၤ.

• ဖဲ ချ.ခ.န ၁၆၇ နံၣ်ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ်– ဒ်သိးပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် ကတူၢ်လိာ်ကြံးအတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအဂီၢ် စံၣ်လူစံးစီၤပၤ အဲထၢခၢး အဲဖံဖဲနံး (Antiochus Epiphanes) မၢပှၤမၤဟးဂီၤကွံာ် လံာ်စီဆှံလၢ ဧ့ၤဘြံၤကျိာ်တကတြူၢ်ခဲလၢာ်လီၤ. ပှၤကွဲးတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ လၢအမ့ၢ် ဟဲရံးခၠံၣ် ကြဲၣ် စံးဝဲလၢ စီၤပၤအပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်န့ၣ် “ ဖှီညာ် ဒီးဒွဲၣ်အူအီၣ်ကွံာ်ဝဲ လံာ်စီဆှံအထူ လၢအဝဲသ့ၣ်ထံၣ်ဝဲခဲလၢာ် ဒီးမၤသံကွံာ်ဝဲ ကယဲၢ်ပှၤလၢအဖးလံာ်စီဆှံဒ်သိး ကဃုထံၣ်န့ၢ်တၢ်သူၣ်မံသးမံ ဒီးတၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”

• လၢအပူၤကွံာ် (Middle Ages)– ခဲးသလ့းအတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖိတဖၣ် စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်လၢ လံာ်စီဆှံအပူၤဒီး တစံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်ဒ် ခဲသလ့း အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်အသိးဘၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ် အခိၣ်အနၢ်တနီၤနီၤန့ၣ် သးဒိၣ်ထီၣ်တၢ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖိတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဒၣ်ထဲ ထါစံးထီၣ်ပတြၢၤလၢ လဲးတ့ၣ်ကျိာ်လီၤ. မ့မ့ၢ်ပှၤလၢ အအိၣ်ဒီးလံာ်စီဆှံအကတြူၢ်အဂၤတဖၣ်န့ၣ် တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါခိၣ်နၢ်တဖၣ် ပာ်အဝဲသ့ၣ်ဒ် ပှၤလၢအထီဒါ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ် အတၢ်သိၣ်တၢ်သီအသိးန့ၣ်လီၤ. ခဲးသလ့းအခိၣ်အနၢ်တဖု ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢ “ပှၤကလူၤဃုဝဲ ကယဲၢ်ပှၤအဟံၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်ဆိကမိၣ်ဝဲလၢ အအိၣ်ဒီးလံာ်စီဆှံတဖၣ် ဒီးအဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်ထံၣ်လံာ်လဲၢ်တဖၣ်လၢ အဟံၣ်, ဒၢးလၢဟီၣ်ခိၣ်ဖီလာ်, . . . ကဘၣ်တၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ်ဝဲ အဝဲသ့ၣ်အတၢ်တဘျီဃီလီၤ.”

ပှၤလၢအထီဒါ လံာ်စီဆှံတဖၣ် မ့ၢ်မၤဟးဂီၤကွံာ် လံာ်စီဆှံခဲလၢာ်န့ၣ် တၢ်ကစီၣ်လၢ လံာ်စီဆှံပူၤတဖၣ် ကလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲလီၤ.

လံာ်စီဆှံအိၣ်တုၤလၢ စိၤခဲအံၤဒ်လဲၣ်– စီၤပၤ အဲထၢခၢး ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဟးဂီၤ လံာ်စီဆှံ လၢကီၢ်အံၣ်စရ့လးပူၤ သနာ်က့မၤဝဲတန့ၢ်ဘၣ်. မ့ၢ်လၢပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် အိၣ်ဝဲလၢတၢ်လီၢ်အဂၤစ့ၢ်ကီးလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ်တယာ်ဝဲလၢ ဖဲတၢယၤဖှိၣ်အစိၤန့ၣ် ပှၤယူဒၤဖိအမျးကယၤဃုဆံဘျဲၣ်န့ၣ် တအိၣ်ဝဲလၢ အံၣ်စရ့လးအကီၢ်အပူၤဘၣ်. ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ပာ်ဝဲလံာ်စီဆှံလၢ အဘူၣ်ဘျီၣ်တဖၣ်အပူၤလီၤ. ဒီးအလံာ်စီဆှံတဖၣ်အံၤန့ၣ် ပှၤယူဒၤဖိလၢခံတစိၤ သူဝဲဒၣ်တကးဒံးဘၣ် ခရံာ်ဖိတဖၣ်စ့ၢ်ကီးသူဝဲလီၤ.—မၤတၢ် ၁၅:၂၁.

လၢအပူၤကွံာ်န့ၣ် ပှၤလၢပာ်ဒိၣ်လံာ်စီဆှံတဖၣ် တူၢ်ဘၣ်ဝဲတၢ်မၤအၢမၤနး ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ဆဲးကွဲးကျိာ်ထံဒီး ဆဲးကွဲးကူဝဲလံာ်စီဆှံ လၢတၢ်သူၣ်ဒူသးဒူအပူၤကွ့ၢ်ကွ့ၢ်လီၤ. ထဲန့ၣ်တကးဒံးဘၣ် ဖဲအပူၤကွံာ် ယၤဖှိၣ်နံၣ် ၁၅ န့ၣ်ပှၤဒိးန့ၢ်ဘၣ် လံာ်စီဆှံအကတြူၢ်တနီၤလၢ ကျိာ် ၃၃ ကျိာ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ်စဲးလၢ အစဲကျံးထုးထီၣ်လံာ် လၢပှၤစိာ်ထီၣ်စိာ်လီၤအီၤသ့ တအိၣ်ဒံးဘၣ်. စးထီၣ်ဖဲန့ၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ လံာ်စီဆှံဘၣ်တၢ်ကွဲးကျိာ်ထံအီၤဒီး ထုးထီၣ်အီၤ အိၣ်ဝဲအါအါဂီၢ်ဂီၢ်လီၤ.

တၢ်ကဲဘျုးကဲဖှိၣ်– စီၤပၤ ဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါခိၣ်နၢ်တဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးမၤဟးဂီၤလံာ်စီဆှံဘၣ်ဆၣ် လၢတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤန့ၣ် လံာ်စီဆှံမ့ၢ်လံာ်တဘ့ၣ်လၢ ဘၣ်တၢ်ကွဲးကျိာ်ထံဒီး ထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤအါကတၢၢ်လီၤ. ထံကီၢ်ဘၣ်တနီၤနီၤန့ၣ် အတၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ် ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ လံာ်စီဆှံအပူၤလီၤ. တကးဒံးဘၣ်လံာ်စီဆှံန့ၣ် ကဲဘျုးဝဲလၢ ပှၤလၢအကကွဲၢ်တဖၣ်အဂီၢ်လီၤ.