Muna lunzi dia luyindwilu dia Tito mwasiwa tusansu twa mambu mole mavangama matomene zayakana. Kansi, wantu ke bazeye ko vo e lunzi diadi ngwizani dina yo Nkand’a Nzambi. E lunzi diadi dia Tito disonganga e ziku kia ungunza wa Nkand’a Nzambi walungana.

Kuna lubantiku lwa tandu kiantete, o Luyalu lwangolo lwa Roma lwayandangiana tuka kuna Grã-Bretanha ye Gália (o unu França) yakuna Engipito. E zunga yayi yakala mu luvuvamu ye umvuama wayingi. Kansi vakala ye zunga kimosi kiatokanesanga e Roma, i mvivu a Yuda.

Enciclopedia ya Roma yankulu ivovanga vo: “E zunga kia Yuda kiasundwa o mengwa muna zunga yawonso yakala muna wisa kia Roma. Ayuda bafungilanga esi Roma makasi wau vo ke bazitisanga e fu yau ya kisi nsi ko. Esi Roma babangikanga Ayuda wau vo bababadikilanga se akolami.” Ayuda ayingi bakala ye vuvu vo vebundumuka nyadi ona okubavuluza vana moko ma esi Roma yo vutulwisa luvuvamu yo mavua ma Isaele. Kansi muna mvu wa 33 wa tandu kieto, Yesu Kristu wavova vo e Yerusaleme fwaswa ifwaswa.

Yesu wavova vo: “E lumbu ikwiza, ina vo atantu aku bekuzieta o lûmbu lwangolo lwa nti miasongoka, bekuzunga, bekubangika muna ndambu zawonso. Bekutuba va ntoto yo wan’aku, ke musiswa tadi vana ntandu a tadi ko omu ngeye.”—Luka 19:43, 44.

Kalukatikisu ko vo alongoki a Yesu ke babakula mvovo miandi ko. Vioka lumbu yole, vava bamona e tempelo ya Yerusaleme, mosi muna yau wavova vo: “E Nlongi, tala mfunu mia matadi ye nzo zazi!” Kieleka, e maka matadi ma tempelo makala ye vioka meta 11 muna lambuka, meta 5 muna vonga ye meta 3 muna lá. Kansi Yesu wabavutula vo: “E lekwa yayi numwene, e lumbu ikwiza ke vesala tadi va ntandu a tadi ko ovava, dina dilembi kunkumunwa.”—Maku 13:1; Luka 21:6.

Yesu wabavovesa diaka vo: “Vava numona Yerusaleme izungilu kwa vu kia makesa, ozevo nuzaya wo vo lufwasu lwandi lufinamene. Dianu vo, ana bena muna Yuda yambula batinina muna miongo, ana bena muna mbanza yambula bayaluka, ana bena muna mpatu, ke bakoti mo ko.” (Luka 21:20, 21) Nga e mvovo mia Yesu mialungana kikilu?

Mvu 33 miavioka, kansi Ayuda bakala kaka muna wisa kia Roma. Kansi muna mvu a 66 wa tandu kieto, vava Géssio Floro wa musi Roma wa mfumu (procurador) a Yuda, kabonga mavua muna tusalu twa tempelo avauka, Ayuda bafunga kikilu makasi. Vana vau o makesa ma Ayuda mamwangana muna Yerusaleme, bavonda makesa ma Roma makala muna mbanza yo kuyivevola kuna nsi a wisa kia esi Roma.

Vioka tezo kia ngonde tatu, vioka 30.000 ma makesa ma Roma mafilwanga kwa Céstio Galo mayenda kuna Yerusaleme mu fwasa akolami.  Muna nzaki zawonso, esi Roma bakota muna mbanza yo bwisa e yaka yakala kuna ndambu a tempelo. I bosi, muna kuma kialembi zayakana, makesa bavaika muna mbanza. Ayuda akolami bayangalala, vana vau babalakama. Wau vo makesa ma Roma ye akolami Ayuda basisa e mbanza, Akristu balemvokela luludiku lwa Yesu, bavaika muna Yerusaleme yo kwenda kuna miongo mina kuna simu dia Nkoko a Yodani.—Matai 24:15, 16.

Muna mvu walanda, esi Roma bayantika diaka sikidisa ndó (ndanda) mu nuanisa e Yuda, muna lutumu lwa Vespasiano wa mfumu a makesa yo mwan’andi Tito. Kansi, vava Nero wa Nyadi kafwa muna mvu wa 68 wa tandu kieto, Vespasiano wavutuka kuna Roma mu vuanda vana kunda kia kintinu. Wasisa kiyekwa kia nuanisa e Yuda kwa mwan’andi Tito, kumosi ye tezo kia 60.000 ma makesa.

Muna ngonde a Yuni ya mvu wa 70 wa tandu kieto, Tito watuma makesa mandi benda zenga e nti muna mfinda za Yuda, mina batungila e yaka kia nti miasongoka kia kilometa 7, kina kiazunga e Yerusaleme. Muna ngonde a Setemba, esi Roma basanza yo yoka e mbanza ye tempelo andi, bafwasa yo, ke basisa tadi vana ntandu a tadi ko wauna o Yesu kateka sakula. (Luka 19:43, 44) Lufimpu lumosi lusonganga vo, “tezo kia 250.000 yovo 500.000 ma wantu bafwa muna Yerusaleme ye muna zunga yankaka ya nsi.”

Muna mvu wa 71 wa tandu kieto, Tito wavutuka kuna Itália. Esi Roma bavanga nkinzi ampwena muna kuntambula. Awonso muna mbanza bakutakana mu vanga nkinzi usundidi e nkinzi miawonso miavangama kala kuna Roma.

O nkangu muna bala-bala za Roma wasivika kikilu mu mona o ulolo wa mavua masanzwa. Basivika mpe mu mona e nzaza zakutumunua yo makalu masiwa e fwaniswa kia vita banuana ye Yerusaleme ye lekwa basanza muna tempelo andi.

Muna mvu wa 79 wa tandu kieto, o Tito wayadikwa se ntinu vana fulu kia Vespasiano wa se diandi. Kansi mvu miole kaka miavioka, Tito wafwa mu kinsalukisa. I bosi, Domiciano wa mbunzi andi wavinga vana kunda kia kimfumu, vana vau watelamesa e lunzi dia luyindwilu mu sanisina Tito.

Omu lumbu yeto, e lunzi dia Tito ditoma sivikwanga kwa mazunda ye mazunda ma wantu bekingulanga Roma konso mvu. Akaka bebadikilanga e lunzi diadi vo vangu diasivi dia akwa umbangu, akaka bebadikilanga dio se sinsu kia luyindwilu lwa luyalu lwangolo lwa Roma, vo i akaka bebadikilanga dio nze sinsu kia lufwasu lwa Yerusaleme ye tempelo andi.

Kansi, kuna kw’awana betanganga Nkand’a Nzambi ye sungididi kiawonso, e lunzi dia Tito nsas’anene dina. E lunzi diadi i ziku kisonganga vo ungunza wa Nkand’a Nzambi waziku, ulungananga muna mawonso ye wavumunuinua kwa Nzambi.—2 Petelo 1:19-21.