Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bible mmukanda wa kueyemena udi ne bulelela

Bible mmukanda wa kueyemena udi ne bulelela

Katshia anu ku kale, bantu ba miaba ya bungi batu bangata Bible bu mukanda wa kueyemena udi ne bulelela. Lelu bantu miliyo ya bungi batu batumikila malongesha adimu. Kadi bakuabu badi bapepeja Bible, bamba mudiye kayi ne mushinga anyi ne: malu adimu mmianu patupu. Wewe udi wela meji kayi? Udi mua kupeta bulelela mu Bible anyi?

MALU ADI MUA KUKUSAKA BUA KUEYEMENA BIBLE

Ntshinyi tshidi mua kukujadikila ne: Bible mmukanda uudi mua kueyemena? Tuangate tshilejilu etshi: Elabi meji, wewe muikale ne mulunda utu ukuambila bulelela misangu yonso kukadi bidimu bia bungi, kuakumuangataku bu muntu wa kueyemena anyi? Anu bu mulunda wa kueyemena, Bible utuku wamba bulelela misangu yonso anyi? Mona bimue bilejilu.

Bafundi bavua bamba bulelela

Bafundi ba Bible bavua bamba anu malu malelela, ne misangu ya bungi baleja bilema biabu ne mapanga abu. Tshilejilu, muprofete Yona wakafunda bua muvuaye mubenge kutumikila Nzambi. (Yona 1:1-3) Wakajikija mukanda wende uleja muvua Nzambi mumutandishe, nansha muvuaye kayi yeye muine muleje muvuaye mushintulule meji ende. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Diamba bulelela dia bafundi ba Bible bonso didi dileja muvuabu baditatshisha bikole bua kuamba anu bulelela.

Mibelu idi yambuluisha

Bible utu misangu yonso ufila mibelu mimpe mu malu adi ne mushinga anyi? Eyowa. Tshilejilu mona tshidi Bible wamba bua kulama malanda mimpe ne bakuabu: “Malu onso anudi basue bua bantu banuenzele, nudi ne bua kubenzelawu penu.” (Matayi 7:12) Udi wamba kabidi ne: “Diandamuna dia bupole didi dituyisha luonji, kadi dîyi dishile didi dilundula tshiji.” (Nsumuinu 15:1) Bushuwa, malu malelela a mu Bible adi ambuluisha bantu lelu anu bu mu tshikondo tshivuabu baafunde.

Muvua malu a kale malelela

Bintu bia kale bia bungi bidibu bangule mu kupita kua bidimu bidi bijadika dikalaku dia bantu bashilashilangane ne miaba mishilashilangane, bileja kabidi bujalame bua malu avua menzeke adibu bafunde mu Bible. Tshilejilu, mona tshijadiki tshia bualu bukese ebu. Bible udi uleja ne: tshikondo tshia Nehemiya, bena Tulo (bena Foinike ba mu Tulo) bavua basombele mu Yelushalema “bavua balua ne mishipa ne bintu bia kupanyisha bia mishindu yonso.”​—Nehemiya 13:16.

Kudi bualu kampanda budi bujadika tshidibu bambe mu mvese eu anyi? Eyowa. Bakebuludi ba bintu bia kale bakapeta bintu bia kupanyisha bia bena Foinike mu Isalele. Bintu abi bivua bijadika ne: kuvua dienda dia mushinga pankatshi pa bisamba bibidi bia kale abi. Bakapeta kabidi bishadila bia mishipa ya mu Mbuu wa Mediterane mu Yelushalema bivuabu bakalule mu buloba. Bakebuludi abu badi bela meji ne: bangenda mushinga ke bavua balua ne mishipa ayi bafuma nayi kule menemene, ku muelelu kua mbuu. Mumanyi mukuabu wa malu a mu Bible mumane kukonkonona bualu ebu, wakamba ne: “Mêyi adi mu Nehemiya 13:16 a ne: bena Tulo bavua bapanyisha mishipa mu Yelushalema mmalelela.”

Bulelela mu malu a sianse

Bible udi wakula nangananga bua malu a Nzambi ne bua malu a kale. Kadi padiye wakula bua malu a sianse, udi wamba anu mudiwu. Tuangate tshilejilu.

Bible ukavua muambe bidimu bitue ku 3 500 ne: buloba ki mbukudika “ku tshintu.” (Yobo 26:7) Bualu ebu mbushilangane bikole ne mianu idi ileja ne: buloba mbuleleme pa mâyi anyi ne: mbuambula kudi nkuvu (nkudu) munene. Bidimu bitue ku 1 100 bamane kufunda mukanda wa Yobo, bantu bakatungunuka ne kuela meji ne: buloba kabuena mua kuikala pabu anu mu lupepele nanku to, budi ne bua kuikala busombesha pa tshintu. Mu 1687, bidimu 300 bimane kupita, Isaac Newton wakapatula mukanda uvua wakula bua bukole budi nabu buloba bua kukoka bintu bimata panshi, kumvuijaye ne: bukole kampanda budi kabuyi bumueneka ke budi bulama buloba mu njila wabu udibu bunyungulukila. Tshidi bena sianse bambe etshi tshidi tshijadika bualu bukavua Bible muambe kukadi bidimu 3 000!

Bulelela bua mêyi a buprofete

Mêyi a buprofete a bungi a mu Bible atu akumbana anyi? Tuangate tshilejilu tshia dîyi dia buprofete divua Yeshaya muambe bua dikuluka dia Babilona.

Dîyi dia buprofete: Mu bidimu bia 700 kumpala kua Yezu, Yeshaya wakafunda ne: Babilona (uvua mulue kulua tshimenga tshikulu tshia bukokeshi bua pa buloba bujima) uvua ne bua kubutudibua, ne bantu kabavua mua kusombamu kabidi to. (Yeshaya 13:17-20) Yeshaya wakatela too ne dîna dia muntu uvua ne bua kukumbaja dîyi dia buprofete edi. Diende divua Kolesha. Wakaleja kabidi mayele a Kolesha, wamba ne: misulu ivua ne bua ‘kuma.’ Wakamanyisha ne: biibi bia tshimenga bivua ne bua kushala bikangula.​—Yeshaya 44:27–45:1.

Dikumbana dia dîyi edi: Bidimu bitue ku 200 Yeshaya mumane kumanyisha dîyi dia buprofete edi, mukalenge wa Pelasa wakabunda Babilona. Diende uvua nganyi? Kolesha. Bu muvuabi bikole bua kubuela mu Babilona, lungenyi luakaluila Kolesha bua kubuelela ku musulu wa Pelata uvua upueka pabuipi ne tshimenga. Bantu bende bakumbula mukidi, kutshingululabu mâyi lua ku mutu kua musulu bua kuatuma mu tshisense. Mâyi akapueka bikole, kuambuluishabi basalayi ba Kolesha bua kusabukilabu ku makasa mu tshiadi tshia musulu mâyi mabakuatshile mu bibelu. Bualu bua dikema, bena Babilona bavua bashiye biibi bivua bitangilangane ne musulu buashi! Basalayi ba Kolesha bakabuelela mu Babilona ku biibi bivua buashi abi, bobu kumubutula.

Kadi kudi lukonko lukuabu ludi lujuka: Babilona wakalua muaba uvua bantu kabayi mua kusombela kabidi anyi? Bantu bakatungunuka ne kusombelamu munkatshi mua nkama ya bidimu. Kadi lelu eu, Babilona mmushale bikulu; udi pabuipi ne tshimenga tshia Baghdad mu ditunga dia Irak. Bidi bileja mudi dîyi dia buprofete dia Yeshaya dikumbane menemene. Bushuwa, Bible mmukanda wa kueyemena nansha padiye wakula bua malu enzeka kumpala eku.