JAOTE PAULO nondiko wechego ne Jokristo wetene ma ne nie piny Rumi, chiegni higa mar 56 bang’ nyuol Yesu. Muma ok nyiswa kabe jaote Paulo nodhi e piny Spain kaka nowacho. Bed ni Paulo nodhi Spain kata ooyo, chop senchari mar ariyo, kinda mar Paulo kata mar jomisonari mamoko nomiyo wach maber mowuok e Muma ochopo e piny Spain.

Matin nono bang’ mano, din mar Jokristo ne olandore e piny Spain. Nikech mano, Muma e dho-Latin ne dwarore. Mano ne en nikech chop senchari mar ariyo piny Spain nosebedo e bwo loch mar piny Rumi kuom kinde malach kendo dho-Latin e ma ne iwacho e pinje duto ma ne Jo-Rumi locho e wigi.

Jokristo ma nokwongo bedoe e piny Spain noloko Mumbe mogwaro e dho-Latin kendo Mumbego duto ne iluongo ni Vetus Latina Hispana. Mumbego ne otigo kuom higni mang’eny nyaka chop higa mar 405 ka ne ng’at miluongo ni Jerome otieko loko mare mar Muma miluongo ni Latin Vulgate ma en Muma mong’ere ahinya.

Loko mar Jeromeni—ma notieko ndiko e dala mar Bethlehem e piny Palestina—nochopo e piny Spain mapiyo ahinya. Ka ne japuonjre Muma ma nomewo miluongo ni Lucinius owinjo ni Jerome ne loko Muma e dho-Latin, nogombo ahinya mondo oyud Mumano mapiyo kaka nyalore. Omiyo, ne ooro jondiko auchiel Bethlehem mondo odhi ondikne kopi mar Mumano kendo odoggo Spain. E higni ma noluwo, Muma mar Vulgate nokawo kar Vetus Latina Hispana. Mumbe mag Latin-gi nokonyo jo piny Spain somo kendo winjo tiend weche ma ne ni e Wach Nyasaye. Kata kamano, ka ne loch mar Jo-Rumi dhi ka rumo, ne dwarore ni olok Muma e dhok machielo.

E senchari mar abich, jomoko ma nowuok Jerman ma ne wacho dhok mar Visigoth kod dhok mamoko nodonjo e piny Spain, kendo mano nomiyo dhok manyien miluongo ni Gothic ochakore e chulano. Jogo ne gin Jokristo ma nie din miluongo ni Arian, kendo ne gikwedo puonj mar Didek. Ne gibiro gi Mumbgi ma niluongo ni Ulfilas’ Gothic Bible. Ma e Muma ma notigo e piny Spain nyaka giko senchari mar auchiel ka ruodh Visigothic ma niluongo ni Reccared noweyo din mar Arian ma obedo Ja-Katholik. Reccared nogolo chik mondo ochok buge din mag Arian kendo okethgi, moketh bende Ulfilas’ Bible. Nikech mano, buge duto ma ne ondik e dho-Gothic nolal e piny Spain.

Kata kamano, Wach Nyasaye ne omedo landore e piny Spain e kindego. Mopogore gi dho-Gothic ne nitie joma ne wacho kit dho-Latin moro ma ne iwacho ahinya e piny Spain. Dhokno e ma nonyuolo dhok mopogore opogore mag Jo-Rumi kendo mago e dhok ma ne iwacho e chula mar Iberia. * Buge ma nondik e kit dho-Latinni niluongo ni Visigothic slates. Ne iluongogi kamano nikech ne ondikgi e kite  mopamore. Nenore ni ne ondikgi e senchari mar auchiel kata abiriyo, to moko kuom bugego oting’o weche mag bug Zaburi kod mag buge Injili. Achiel kuom kitego oting’o sula mar 16 mar bug Zaburi.

Bedo ni Wach Nyasaye ne ondik e kite ma nengogi ni piny nyiso ni ji duto ne nyalo somo kendo ndiko Wach Nyasaye e kindeno. Nenore ni jopuonj ne tiyo gi kite mondikie Mumagi kaka buge mag puonjo nyithindo somo kod ndiko. Kite ma nopamore ma nindikego, ne nengogi yot moloyo pien ma ne jodin mamoko tiyogo e ndiko Mumbe ma bende ne gigoroe gik moko.

Achiel kuom Muma ma nondik e pien-go kendo ma ji ogeno ahinya okan e kanisa mar San Isidoro man León, Spain. Nenore ni nondike e higa mar 960 kendo ne oting’o piende 516, borne en sentimita 47, lachne sentimita 34, kendo pekne en kilo 18. Muma machielo ma chalo kaka mano iluongo ni Bible of Ripoll; okane Vatican Library, kendo nyaka bed ni ne ondike e higa mar 1020. Mumano en achiel kuom Mumbe ma nigi goro mang’eny ahinya ma nondik e kind higni mag 1,000 kod 1,400 (Middle Ages). Mondo ne jandiko olos nyukta achiel kende nonyalo kawo odiechieng’ mangima, kendo ne onyalo kawo juma mangima mondo olos mana weche me ng’e buk. Kata obedo ni loso Mumbego ne tek nyowuoyo, ne ok gikonyo ahinya e lando ne ji Wach Nyasaye..

Ka ne Jo-Islam odonjo e piny Spain higni mag 700, ji nochako wacho dhok machielo e pinyno. E pinje ma ne Jo Islam lochee, dho-Arabu nomwonyo dho-Latin, to mano nomiyo nyaka ne lok Muma e dhok machielono.

Mumbe mang’eny ma ne ondik e dho-Arabu—to moloyo buge mag Injili—ne yudore ahinya e piny Spain e kindeno. Wachore ni e senchari mar aboro John ma ne en bisop mar Seville, noloko Muma duto e dho-Arabu. Gima rach en ni thoth Mumbe mag dho-Arabu ne olal. Loko achiel mar buge Injili ma nondik e dho-Arabu e chuny senchari mar apar okan e kanisa mantie León e piny Spain.

Giko higni mag Middle Ages dho-Spain ma be iluongo ni Castilian nochak wachi e chula mar Iberia. Dhok manyienni ne idhi tigo ahinya e lando Wach Nyasaye. * Loko mokwongo mar Muma e dho-Spain ma nondik e chak senchari mar 13 ne iluongo ni La Fazienda de Ultra Mar (Gik ma Notimore Loka mar Nam). Bugni oting’o sigand ng’at ma nodhi Israel, kendo oting’o buge mokwongo abich mag Muma, oting’o bende buge mamoko mag dho-Hibrania, kaachiel gi buge mag Injili, kod barupe ma ne joote Yesu ondiko.

Kata kamano, jotend dinde ne ok mor gi lokoni. Omiyo, e higa mar 1234, Riwruok mar Tarragona nogolo chik mondo ochok buge Muma duto ma nolok e dho–Spain kendo otergi ne jotend dinde mondo giwang’gi. Gima ber en ni chikno ne ok ochungo tij loko Muma. Ruodh Spain moro ma ne iluongo ni Alfonso mar Apar (1252-1284), ma ji wacho ni nochako wach ndiko dho-Spain, ne dwaro mondo olok Muma e dho-Spain kendo ne oriwo tijno lwedo. Mumbe ma nondiki e dho-Spain e kindeno noriwo Pre-Alfonsine Bible kod Alfonsine Bible ma nowuok kinde matin bang’e, kendo Alfonsine Bible e Muma maduong’ie moloyo ma nolok e dho-Spain chop kindeno.

Mumbego nokonyo ahinya e bero dho-Spain ma eka ne ochak ndik. Jasomo moro miluongo ni Thomas Montgomery nowacho kama e wi Muma ma ne iluongo ni Pre-Alfonsine Bible: “Ng’at ma noloko Mumani notimo tich mong’ith kendo maber e ndiko Muma kodok kor ka tiyo gi weche makare kendo nondike e dhok malolore maber.. . . Dhok ma ne otigo yot kendo winjore maber, to mano ne dwarore ne joma ok olony gi dho-Latin.”

Kata kamano, ne ok oti gi dhok ma nokwong ndikgo Muma e loko Mumbe mag dho-Spain, to ne oti gi Muma mar Latin Vulgate. Chakre senchari mar 14, josomo ma Jo-Yahudi noloko Muma Machon kowuok achiel kaachiel e dho-Hibrania. E kindeno bende, piny Spain e ma ne nigi Jo-Yahudi mang’eny moloyo pinje moko mag Ulaya, kendo jolok dhok ma Jo-Yahudi ne nyalo yudo buge machon mag dho-Hibrania ma ne gitiyogo e loko Muma. *

Achiel kuom Mumbe ma ne giloko, ne iluongo ni Alba Bible, ma notiek ndiki e senchari mar 15. Ja-Spain moro ma ne nigi huma ahinya miluongo ni Luis de Guzmán, nochiko japuonj din Jo-Yahudi moro miluongo ni Moisés Arragel mondo olok Muma e dho castizo ma en dho-Spain ma ok okik gi dhok moro amora. Nowacho ni odwaro loko manyienno nikech weche ariyo ma luwogi. Mokwongo ne owacho niya: “Mumbe ma yudore e dho-Rumi e kindegi oseduw ahinya.” To mar ariyo, nowacho kama: “Joma chalo koda ohero ahinya weche mondik tenge e Muma ma konyogi ng’eyo tiend weche matek motigo.” Kwayoneno nyiso ayanga ni joma ne odak e kindene, nohero ahinya somo Muma kendo nono tiend weche manie Muma. Bende, wechego nyiso ni Mumbe ma nolok e dho-Spain noselandore e pinyno.

Joma ne oloko Muma e dho-Spain ne otimo  maber kuom konyo Jo-Spain osom Muma e dhogi giwegi ma onge pek. Mano nomiyo jasomo moro miluongo ni Juan Orts González owacho ni “Jo-Spain nong’eyo Muma maber moloyo jo piny Jerman kod England ka ne kinde Luther podi.”

Kata kamano, e giko senchari mar 15, jotend din ma ne sando ji e piny Spain nogoyo marfuk tij loko Muma kod bedo gi Muma e dho-Spain. Nochung tij loko Muma kuom kinde malach ahinya e pinyno. Higni ma dirom mia adek nokalo ka pod ogo marfuk tij loko Muma. E kinde ma tekgo, joloko moko ma jokinda ne oloko Mumbe moko manyien e dho-Spain ka gin e pinje ma oko kendo ne gioro Mumbego e piny Spain apiny piny. *

Mana kaka histori mar piny Spain machon ma wasenononi nyiso, jo akwede osetiyo gi yore mang’eny mondo gingeng’ Wach Nyasaye kik olandre. Kata kamano, ne ok ginyal geng’o wach Nyasaye Manyalo Duto kik landre.—Zaburi 83:1; 94:20.

Tich matek ma ne joloko otimo, nokonyo mondo Muma ogurre kendo olandre e piny Spain e kinde machon-go. Joloko ma tinde, oseluwo ndach joma ne otimo kinda e loko Muma e dho-Latin, dho-Gothic, dho-Arabu, kod dho-Spain. Nikech mano, ji tara gi tara ma wacho dho-Spain e kindegi nyalo somo Wach Nyasaye e dhok ma mulo chunygi moloyo.