UWAVYA UWALIPO: Yakateeka aingi na ya simapepo yakweti mapange aapusane ni vyalembwa muli Baibo. Ilingi yaomvyanga amaka yano yakweti kulesya antu ukukwata, ukupanga, nanti sile kusenula Baibo. Uvwini ivyacitike:

• Mu Mwaka wa 167 B.C.E.: Umwene umwi (Antiochus Epiphanes), uwalondanga ukupatikizya Ayuda kuti yapepa uku mipepele ya Agliki, wanenyile antu ukuti yonoone Mabaibo yonsi a Ciyebulai. Umuntu umwi uwamanya ilyasi lya mpiti (Heinrich Graetz) watiile, aomvi ya Mwene wii “yalepoolanga nu kooca impapulo zya Masunde konsi kuno yazizananga, nupya yonsi awelenganga Baibo kuti yakomeleziwe nu kutekeziwa yayakomanga.”

• Imyaka Pakasi Kakwe 1000 na 1400: Intunguluzi zimwi zyakwe Yakatolika, zitatemilwe ukulola kuno antu yakusimikila yauze masambililo a muli Baibo kucila ukusambilizya masunde ayi calici lya Katolika; zyapingulanga antu yayo ukuti acipondoka pa mulandu wa kukwata mabuuku a muli Baibo yauze ukucila pali Masamu iya mu Cilatini. Lino icalici limwi lyalongiine capamwi, lyakomizye isunde nu kunena antu yamwi ukuti “yaalondelezya umu mang’anda yonsi, nupya yatalinzile ukusyako ing’anda nanti imwi, alino yalinzile ukulalondelezya incende zyonsi zino yakutunganya ukuti mungaya mabuku amuli Baibo. . . . Ing’anda yonsi umwazanwa umuntu uwapondoka ifwile ukononwa.”

Ngi cakuti alwani yalovya Baibo, ivyeo ivyayamo nga vitamanyikwa.

VINO BAIBO YAPUSWIKE: Nanti i cakuti Umwene Antiochus wisile sana amano uku konoona mabuku aali umu Izlaeli, kwali Ayuda aikalanga umu ncende izingi uku mpanga zyuze. Nupya yamwi aasambilila yakati nalimwi umu manda ya yatumwa, Ayuda ukucila pali citika yatiikalanga umu Izlaeli. Ayuda yasunganga Malembelo umu mang’anda ya mapepo yao kuuku kwene kuno iikalanga, nupya ali Malembelo yano Ayuda ayalondelilepo yatwalilile ukuwelenga, kumwi na Ina Klistu kwene.—Milimo 15:21.

Umu myaka iya pakasi kakwe 1000 na 1400, antu aatemilwe Baibo yatatiile ukusenula nu kukopolola Malembelo nanti cakuti yayazunyanga. Lino imyaka yafisile apakasi kakwe ya 1400 ala Baibo yasenulwa umu ndimi 33, ala papo kutaali na ya masyini aakupulintila impapulo! Lyene pa cisila Baibo yasenwilwe nu kupangwa zuwa sana ukuluta vino cali mpiti.

IVYACITIKA: Nanti kwali ivintiinya ukufuma kuli yamwene ni ntunguluzi zya mapepo, Baibo yasalangana konsi nupya kutaaya ibuku lya mpiti pano nsi lino yasenula umu ndimi izingi ndi vino Baibo yasenulwa. Masunde aaya umu mpanga zimwi yakauvwana ni vyalembwa muli Baibo, nupya yavwa antu aingi wakwe cimwi ukusenuka.