IN 1621 kwam een Italiaanse ontdekkingsreiziger in de ruïnes van de oude Perzische stad Persepolis een onbekende schriftvorm tegen. In de negentiende eeuw ontdekten archeologen bij opgravingen in Irak talloze vergelijkbare inscripties op kleitabletten en paleismuren. Dankzij deze teksten zijn de Mesopotamische talen die werden gesproken door heersers als Sargon II, Hammurabi en Nebukadnezar II, bewaard gebleven. Het schrift bestaat uit wigvormige tekens en is bekend komen te staan als het spijkerschrift.

Dankzij deze schriftsoort werd het mogelijk meer te weten te komen over de grote beschavingen van het oude Mesopotamië. Geleerden die werkten aan het ontcijferen van deze documenten zagen dan ook het belang in van een uitgebreid woordenboek voor het Akkadisch, een taal waarvan het Assyrisch en Babylonisch nauw verwante dialecten zijn.

Dit gigantische project werd in 1921 opgestart door het Oriental Institute van de Universiteit van Chicago. Negentig jaar later, in 2011, werd het voltooid. Het resultaat is een indrukwekkend 26-delig Assyrisch woordenboek, dat meer dan  9700 bladzijden telt. Het beslaat talen en dialecten die van 2500 v.Chr. tot 100 n.Chr. in Irak, Iran, Syrië en Turkije werden gesproken.

Waarom is het woordenboek zo uitgebreid? Waarom kostte het samenstellen ervan zo veel tijd? En wie gaan het gebruiken?

„Het woordenboek is meer dan een woordenlijst”, vertelt Gil Stein, directeur van het Oriental Institute. „In dit unieke werk zijn de geschiedenis en het gebruik van elk woord gedetailleerd vastgelegd. Daarmee is het in essentie een culturele encyclopedie van de Mesopotamische geschiedenis, maatschappij, literatuur, wetgeving en religie. Het is een onmisbaar onderzoeksinstrument voor elke geleerde die zich wil verdiepen in de geschreven geschiedenis van de Mesopotamische beschaving.”

De redacteuren realiseerden zich al aan het begin van het project dat „er alleen recht gedaan kon worden aan de betekenis van een woord als alle vindplaatsen verzameld werden, en dan niet als afzonderlijke woorden maar met zo veel omliggende tekst als nodig was om de betekenis van het woord in een bepaalde context te kunnen vaststellen”. Het woordenboek werd daarmee een verzameling van citaten uit en vertalingen van oorspronkelijke spijkerschriftpassages waarin de gedefinieerde woorden voorkomen.

De afgelopen twee eeuwen zijn er letterlijk miljoenen spijkerschriftteksten ontdekt over een uiteenlopende reeks onderwerpen. Het Assyro-Babylonisch (Akkadisch) was in de oudheid in het hele Midden-Oosten de taal van de diplomatie. Maar in datzelfde gebied werd ook literatuur geschreven, in goederen gehandeld en wiskunde, astronomie en magie bestudeerd. Er werden ook wetten vastgelegd, ambachten geleerd en godsdiensten beoefend. De geschriften over deze en andere onderwerpen bieden dus een schat aan informatie.

De teksten schetsen een beeld van een beschaving die niet zo heel ver afstond van de onze. „Veel van wat we zien is heel herkenbaar — mensen die uiting geven aan angst en woede, liefde tonen en om liefde vragen”, zegt Matthew Stolper, hoogleraar assyriologie aan de Universiteit van Chicago, die met tussenpozen dertig jaar aan het project gewerkt heeft. Hij voegt eraan toe: „Er zijn inscripties van koningen die zichzelf ophemelen en inscripties van anderen die die mannen juist afkraken.” En in teksten uit Nuzi, in het huidige Irak, zijn juridische geschillen van 3500 jaar geleden vastgelegd over kwesties als de erfenis van een weduwe, een geïrrigeerd veld en een geleende ezel.

Assyriologen uit de hele wereld hebben een bijdrage geleverd aan het project. De staf van het instituut heeft tientallen jaren besteed aan het archiveren van bijna twee miljoen systeemkaartjes waarop de woorden met hun context vastgelegd werden. Het eerste deel werd in 1956 gedrukt. Sindsdien zijn er nog 25 delen verschenen. De complete serie kost zo’n tweeduizend dollar, maar alle informatie is ook gratis beschikbaar op internet.

Het heeft negentig jaar gekost om het woordenboek te voltooien. Toch erkennen degenen die aan dit enorme project hebben meegewerkt de beperkingen ervan. BBC News berichtte hierover: „Van sommige woorden is de betekenis nog niet bekend, en omdat er constant nieuwe teksten worden gevonden zal het project wel nooit echt af zijn.”