Guruka oze aha biriho

Guruka oze aha birimu

Obuhame Oburikworeka Obunabi Obuhikire

Obuhame Oburikworeka Obunabi Obuhikire

OMURI ROOMA, EYA ITALY, HARIYO EKIITIRIRWA KY’EKIIJUTSYO KY’OBUSINGUZI EKI ABANTU OMU NSI YOONA BARIKUKUNDA KURAMBURA. EKIIJUTSYO EKI N’EKY’OKUHIMBISA TITUS OMWE AHA BATEGYEKI BA ROOMA OMUKUNDWA.

Ekiitirirwa kya Titus kiriho ebishushani bihango embaju ibiri ebirikuhamya ekintu kikuru ekirikumanywa gye ekyabaireho omu byafaayo. Kwonka ekitarikumanywa munonga, n’akakwate akari ahagati y’ekiitirirwa ekyo n’obunabi bwa Baibuli. Ekiitirirwa kya Titus nikihamya obunabi bwa Baibuli obuhikire.

ORUREMBO ORWACWEREIRWE ORUBANJA

Ira omu kyasha ky’okubanza Y.A.K., obutware bwa Rooma bukaba nibutwariramu Bungyereza na Gaul (hati niyo France) kuhika Misri, kandi ebicweka ebyo bikaba birimu obuteeka n’entunguuka. Kwonka Buyudaaya nikyo kicweka kimwe ekyabaire nikiteganisa Rooma.

Ekitabo Encyclopedia of Ancient Rome nikigira kiti: “Hakaba hatariho bicweka bingi ebyabaire nibiteganisa obutegyeki bwa Rooma nka Buyudaaya. Abayudaaya bakaba nibanga abategyeki abatarikuruga mu ihanga ryabo abaabaire batarikufayo aha migyenzo yaabo, kandi n’Abarooma bakaba nibanga Abayudaaya ahabw’amaryo gaabo agaabaire gatarikubaasa kwemerwa.” Abayudaaya bakaba nibateekateeka ngu Mesia naija kubajuna Abarooma agarureho ekitiinisa kya Israeli. Kwonka omu gwa 33 Y.A.K., Yesu Kristo akagira ngu Yerusaalemu ekaba neeza kuhikwaho akabi k’amaani.

Yesu akagira ati: “Ebiro biryakwizira, abazigu baawe bakuzitireho orugo, bakwehinguririze, bakutangatangye embaju zoona; bakuteere ahansi n’abaana baawe abakutwiremu; tibarikutsigamu ibaare eriri aha rindi.”​—Luka 19:43, 44.

Ebigambo bya Yesu buzima bikagumira abeegi be kubyetegyereza. Bwanyima y’ebiro bibiri, ku baareebire hekalu y’omuri Yerusaalemu, omwe aharibo akatangaara ati: “Mwegyesa, reeba amabaare aga n’ebyombeko ebi ku biri eby’okutangaaza.” Buzima, nikigambwa ngu amabaare ga hekalu agamwe gakaba nigakira ahari fuuti 36 oburaingwa, fuuti 16 bukiika, kandi fuuti 10 bwemi! Kwonka Yesu akagarukamu ati: “Ebi byona ebi murikureeba, ebiro biryaija, tihariho ibaare eriritsigara riri aha rindi eritarinagwa hansi.”​—Mako 13:1; Luka 21:6.

Yesu akoongyera yaabagira ati: “Ku murireeba Yerusaalemu eyehinguririziibwe engabo, obwo muryamanya ngu okuhwerekyerera kwayo kuri haihi. Obwo abari Buyudaaya bahungire omu nshozi, n’abariba bari omu rurembo bashohore, n’abariba bari omu byaro batarirutaahamu.” (Luka 21:20, 21) Mbwenu shi ebigambo bya Yesu bikahikiirira?

OKUCWEKYEREZIBWA KW’ORUREMBO

Bwanyima y’okuhinguraho emyaka 33, Abayudaaya bakaba nibakyanga okuba ahansi y’obutegyeki bwa Rooma. Kwonka omu gwa 66 Y.A.K. omukungu Omurooma omuri Buyudaaya orikwetwa, Gessius Florus, akaiha esente omu ibiikiro rya hekalu, ekyagwisize kubi Abayudaaya. Ahonaaho, Abayudaaya abaheekyera bakairuka baaza omuri Yerusaalemu, baita amahe g’Abarooma kandi baaranga ngu batungire okwetegyeka barugire ahansi y’obutegyeki bwa Rooma.

Bwanyima y’ameezi nk’ashatu, amahe g’Abarooma agarikurenga 30,000, gebeembeirwe Cestius Gallus, gakoorekyera Yerusaalemu kumaraho obugomi. Ahonaaho Abarooma bakataaha omu rurembo barikushenya engo ez’aheeru. Kwonka bwanyima, amahe g’Abarooma eby’okurwana gakabirugaho gaagarukayo. Abayudaaya abaheekyera bakashemererwa ahonaaho bairuka aha Barooma. Ahabw’okugira ngu amahe g’Abarooma n’Abayudaaya abaheekyera bakaruga omu rurembo, kikabaasisa Abakristaayo kworobera okurabura kwa Yesu, kandi baahunga omuri Yerusaalemu baaza omu nshozi eziri obuseeri bw’Omugyera Yorudaani.​—Matayo 24:15, 16.

Omwaka ogwakuratsireho, Abarooma bakagaruka baatenga orutaro ahari Buyudaaya, beebembeirwe Vespasian n’omutabani, Titus. Kwonka, bwanyima y’okufa kw’Omutegyeki orikwetwa Nero omuri 68 Y.A.K., Vespasian akagaruka Rooma kutegyeka omu mwanya gwa Nero, yaatsigayo omutabani Titus, aine amahe 60,000 barikurwanisa Abayudaaya.

Omu gwa 70 Okwamukaaga, Titus akaragiira amahe ge kutema emiti yoona ey’omu byaro bya Buyudaaya, eyaakoresiibwe omu kwombeka ekisiika ekirikwingana mahiro ina n’ekicweka kwehinguririza Yerusaalemu. Bwanyima y’ameezi nk’ashatu, Abarooma bakaba baaherize kwaya n’okwotsya orurembo na hekalu n’okutaataana amabaare gaabyo, nk’oku Yesu yaabaire agambire kare. (Luka 19:43, 44) Kurugiirira aha kuteebereza kumwe, “abantu abarikwingana nka 500,000 bakafeera omuri Yerusaalemu n’omu ihanga ryona” erya Buyudaaya.

OKUSHEMERERWA AHABW’OBUSINGUZI

Omu gwa 71 Y.A.K., Titus akagaruka Italy abatuuzi ba Rooma baamwakiira n’okushemererwa kwingi. Abantu boona omu rurembo bakajaguza ahabw’obusinguzi omu muringo ogwabaire nigukirayo omu byafaayo by’orurembo rwa Rooma.

Abantu bakatangaara ahabw’okureeba emituumo y’eby’obutungi ebyabaire bipangire aha nguuto za Rooma. Bakaba nibajaguza barikureeba emeeri ezi banyagire ziihuugire aha puratifoomu, n’ebishushani by’orutaro, n’ebindi bintu ebi baanyagire omu hekalu.

Titus akahungurira ishe Vespasian yaaba omutegyeki wa Rooma omu gwa 79 Y.A.K. Kwonka bwanyima y’emyaka ebiri yonka, Titus akafa kitaraariire. Omurumuna orikwetwa Domitian, akahungura entebe ahonaaho yaayombeka ekiitirirwa ky’ekiijutsyo kuha Titus ekitiinisa.

EKIITIRIRWA OBUNAKU OBU

The Arch of Titus in Rome today

Obunaku obu Ekiitirirwa kya Titus nikishemeza abantu baingi abarikuza kurambura omuri Rooma buri mwaka. Abamwe nibareeba ekiitirirwa eki nk’eky’oburaambuzi, abandi nibakireeba nk’eky’okuhimbisisa obutegyeki bwa Rooma, kandi abandi nibakireeba nk’ekiijutsyo ky’okugwa kwa Yerusaalemu na hekalu y’orurembo orwo.

Kwonka abarikushwijuma gye Baibuli, nibareeba ekiitirirwa kya Titus nk’ekiine amakuru g’omutaano. Nikiha obuhame ngu obunabi bwa Baibuli nibwesigwa, buhikire kandi ngu ekahandiikisibwa Ruhanga.​—2 Petero 1:19-21.