Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Gyihova A Le Nwane?

Gyihova A Le Nwane?

Baebolo ne bua kɛ

 Gyihova le nɔhalɛ Nyamenle ne mɔɔ bɛha ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu la, ɔdaye a ɔle ninyɛne kɔsɔɔti Bɔvolɛ a. (Yekile 4:​11) Ngapezonli Ebileham nee Mosisi zonlenle ye, kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la. (Mɔlebɛbo 24:27; Adendulɛ 15:1, 2; Dwɔn 20:17) Ɔnle ekpunli bie Nyamenle, emomu ɔle Nyamenle wɔ “azɛlɛ ye amuala azo.”​—Edwɛndolɛ 47:2.

 Gyihova le Nyamenle duma titili mɔɔ wɔ Baebolo ne anu. (Adendulɛ 3:​15; Edwɛndolɛ 83:18, New World Translation) Ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “maa ɔyɛ ɛkɛ” anu, yɛɛ nwomama dɔɔnwo noko kile kɛ ɔkile “Ɔmaa Ɔyɛ Ɛkɛ.” Ngilenu ɛhye fɛta Gyihova mɔɔ le Bɔvolɛ na ɔmaa ye bodane ba nu la. (Ayezaya 55:10, 11) Baebolo ne eza boa yɛ maa yɛnwu Ahenle ne mɔɔ ye duma a le Gyihova la, titili ye subane mɔɔ tɛla biala, ɛlɔlɛ.​—Adendulɛ 34:5-7; Luku 6:35; 1 Dwɔn 4:8.

 Duma Gyihova ne le Nyamenle duma mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛvi Hibulu nu bɛhɔ Nrelenza nu a​—ngɛlɛlera nna ne יהוה (YHWH) mɔɔ bɛfɛlɛ ye Tetragrammaton ne la. Yɛnze kɛzi ɛnee bɛbɔ Nyamenle duma ne wɔ Hibulu nu la. Noko akee, bɛvale duma “Gyihova” ne bɛlile gyima wɔ tete Nrelenza aneɛ nu, ɔlimoale ɔvindele William Tyndale Baebolo ngilebɛbo ne mɔɔ ɔyɛle ye 1530 la anu. *

Duzu ati a yɛnze kɛzi ɛnee bɛbɔ Nyamenle duma ne wɔ tete Hibulu nu a?

 Bɛanva vawolo bɛangɛlɛ tete Hibulu, bɛvale kɔnsɔnante ala a bɛlile gyima a. Ɛnee menli mɔɔ kenga Hibulu la ze vawolo mɔɔ ɔfɛta kɛ bɛfa bɛwula nu la. Noko akee wɔ mekɛ mɔɔ bɛhɛlɛle Hibulu Ngɛlɛlera ne (“Ngyekyeleɛ Dɛba”) bɛwiele la, Dwuuma bie mɔ gyinlanle bɛ amaamuo bie azo kɛ ɔnle kpalɛ kɛ bɛbɔ Nyamenle duma ne. Saa bɛlɛkenga ngɛlɛlera bie kpole na Nyamenle duma ne finde ɛkɛ a, bɛfa aluma le kɛ “Awulae” anzɛɛ “Nyamenle” bɛfea ɛkɛ a. Mekɛ mɔɔ ɛvoya dɔɔnwo pɛle nu la, adalɛ edwɛkɛ ɛhye mɔ dɛlɛle na kɛzi ɛnee bɛbɔ duma ne wɔ tete ne la minlinle. *

 Bie mɔ te nganeɛ kɛ ɛnee Nyamenle duma ne a le “Yahweh,” yɛɛ bie mɔ noko hanle nzuzulɛ ngakyile nwo edwɛkɛ. Ɛnee Sɛlɛvolɛma buluku ne mɔɔ bɛhile ɔ bo wɔ Giliki aneɛ nu mɔɔ bɛnwunle ye wɔ Nyevile Wulera ne anu la ɛhile duma ne abo kɛ lao. Menli mɔɔ hɛlɛle Giliki ɛdeɛ ne la noko hanle kɛ bɛfɛlɛ ye Iae, I·a·beʹ, nee I·a·ou·eʹ, noko daselɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ kile kɛ ɛnee kɛ bɛfɛlɛ ye wɔ tete Hibulu nu la ɛne. *

Nyamenle duma ne anwo adalɛ edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu

 Adalɛ Edwɛkɛ: Ngilebɛbo mɔɔ fa “Jehovah” (Gyihova) di gyima la ɛva duma ɛhye ɛboka nwo.

 Nɔhalɛ Edwɛkɛ : Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ Tetragrammaton mɔɔ gyi ɛkɛ maa Nyamenle duma ne la vindele fane 7,000 wɔ Baebolo ne anu. * Bɛ nye fuu bɛye Nyamenle duma ne bɛvi ngilebɛbo dɔɔnwo anu na bɛvale amodinli bie le kɛ “Awulae” anzɛɛ Ɛdɛnkɛma la bɛzie ɔ gyakɛ anu.

 Adalɛ Edwɛkɛ: Nyamenle Tumivolɛ Bedevinli ne ɛngyia duma titili biala.

 Nɔhalɛ Edwɛkɛ: Nyamenle mumua ne maanle Baebolo kɛlɛvoma adenle maanle bɛvale ye duma ne bɛlile gyima fane apenle apenle, eza ɔdaye a ɔmaa menli mɔɔ sonle ye la adenle ɔmaa bɛfa ye duma ne bɛdi gyima a. (Ayezaya 42:8; Dwowɛle 2:​32; Malakae 3:​16; Wulomuma 10:13) Nɔhalɛ nu, Nyamenle anye anlie adalɛ ngapezoma mɔɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa menli arɛle avi ye duma ne la anwo.​—Gyɛlɛmaya 23:27.

 Adalɛ Edwɛkɛ: Ɔlua Dwuuma amaamuo ne ati ɔwɔ kɛ bɛye Nyamenle duma ne bɛfi Baebolo ne anu.

 Nɔhalɛ Edwɛkɛ: Dwuu kɛlɛvolɛma bie mɔ kpole kɛ bɛbabɔ Nyamenle duma ne. Noko bɛanye bɛanvi Baebolo ne mɔɔ bɛhɛlɛle la anu. Ye biala anu, Nyamenle ɛngulo kɛ yɛdi sonla amaamuo mɔɔ ɛnva Ye mɛla ne ɛnli gyima la anzi.​—Mateyu 15:​1-3.

 Adalɛ Edwɛkɛ: Ɔnle kɛ bɛfa Nyamenle duma ne bɛwula Baebolo ne anu ɔluakɛ awie ɛnze kɛzi ɛnee bɛbɔ ye wɔ Hibulu nu la.

 Nɔhalɛ Edwɛkɛ: Adwenle ɛhye mɔɔ menli lɛ la kile kɛ Nyamenle kpondɛ kɛ menli mɔɔ ka aneɛ gyɛne la bɔ ye duma ne pɛpɛɛpɛ. Noko, Baebolo ne maa yɛnwu kɛ Nyamenle azonvolɛ mɔɔ dɛnlanle aze wɔ tete ne mɔɔ ka aneɛ gyɛne la bɔle aluma bie mɔ ngakyile.

 Kɛ neazo la, suzu Yizilayɛma ndɛnebuavolɛ “Dwɔhyua” anwo nea. Ɛvoya mɔɔ limoa Kilisienema mɔɔ ka Hibulu la babɔ ye duma ne Yehoh·shuʹaʽ, wɔ mekɛ mɔɔ bɛ nuhua ne mɔɔ ka Giliki la babɔ ye kɛ I·e·sousʹ. Baebolo kɛlɛtokɛ mɔɔ maa yɛnwu kɛzi bɛhilele “Dwɔhyua” abo bɛhɔle Giliki nu la maa ɔda ali kɛ Kilisienema vale adwenle mɔɔ bamaa banwu duma ne kpalɛ wɔ bɛ aneɛ nu la a lile gyima a.​—Gyima ne 7:​45; Hibuluma 4:8.

 Yɛbahola yɛava ngyinlazo ko ne ala yɛali gyima wɔ Nyamenle duma ne anwo. Mɔɔ ɔhyia kpalɛ ɔtɛla duma ne ɛbɔlɛ la a le kɛ yɛbanwu Nyamenle duma ne na yɛava yɛawula ɛleka biala mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfinde wɔ Baebolo ne anu la.

^ Tyndale vale edwɛkɛkpɔkɛ “Iehouah” lile gyima wɔ ye Baebolo mbuluku nnu mɔɔ ɔhilele ɔ bo la anu. Mekɛ hɔle bie la, Nrelenza aneɛ ne hakyile yemɔti bɛhakyile kɛzi bɛkɛlɛ Nyamenle duma ne la. Kɛ neazo la, wɔ ɛvolɛ 1612 anu, Henry Ainsworth vale edwɛkɛkpɔkɛ “Iehovah” lile gyima wɔ Edwɛndolɛ buluku ne mɔɔ ɔhilele ɔ bo la anu. Mekɛ mɔɔ ɔyɛle nzenzaleɛ wɔ ye ngilebɛbo ne anu wɔ 1639 la, ɔvale edwɛkɛkpɔkɛ “Jehovah” a ɔlile gyima a. Zɔhane ala a, edwɛbohilelɛma mɔɔ hilele American Standard Version Baebolo ne mɔɔ bɛyɛlɛ ye 1901 abo la vale “Jehovah” lile gyima wɔ ɛleka mɔɔ ɔvindele wɔ Hibulu ngɛlɛlera ne anu la a.

^ New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Volume 14, mukelɛ 883-​884, ka kɛ: “Ɔbayɛ kɛ wɔ Akɛlɛzonlenlɛ ne awieleɛ yɛɛ bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛbu Nyamenle duma ne kɛ nwolɛ te somaa a, ɛhye maanle bɛvale edwɛkɛ agbɔkɛ le kɛ ADONAI anzɛɛ ELOHIM bɛziele ɔ gyakɛ anu.

^ Saa ɛkpondɛ nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo a nea “Nyamenle Duma Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera Ne Anu,” mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ Ɛzukoalɛ Adehilelɛ buluku ne anu la.

^ Nea Theological Lexicon of the Old Testament, Volume 2, mukelɛ 523-​524.