Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Lefèvre d’Étaples​—Ɔhulole Kɛ Koahweabanema Kɛde Nyamenle Edwɛkɛ Ne Abo

Lefèvre d’Étaples​—Ɔhulole Kɛ Koahweabanema Kɛde Nyamenle Edwɛkɛ Ne Abo

WƆ 1520 mɔlebɛbo, Molɛ nwonlomɔ bie, menli mɔɔ de Meaux, sua ekyii bie mɔɔ bikye Paris la, dele edwɛkɛ bie wɔ asɔne sua nu mɔɔ ɔzinle bɛ nwo a. Bɛdiele Edwɛkpa ne mɔɔ ɛnee bɛlɛkenga la wɔ Fenlanze nu na tɛ Latin nu ɔ!

Baebolo edwɛbokilevo, Jacques Lefèvre d’Étaples (Latin nu, Jacobus Faber Stapulensis) mɔɔ limoale bɔle gyima ɛhye abo la, nzinlii hɛlɛle ɔ gɔnwo kpalɛ bie kɛlata kɛ: “Ɛnea kɛzi Nyamenle ɛlɛmaa menli dɔɔnwo ade ye Edwɛkɛ ne abo la a, ɔyɛ azibɛnwo.”

Mekɛ zɔhane, ɛnee Kateleke Asɔne ne nee menli mɔɔ sukoa asɔne nwo debie mɔɔ bɛwɔ Paris la dwazo tia Baebolo ne mɔɔ bɛkile ɔ bo bahɔ menli ne aneɛ nu la. Ɔti, duzu a hanle Lefèvre maanle ɔhilele Baebolo ne abo ɔhɔle Fenlanze nu a? Na kɛzi ɔholale ɔboale koahweabanema ɔmaanle bɛdele Nyamenle Edwɛkɛ ne abo ɛ?

ƆKPONDƐLE MƆƆ NGƐLƐLERA NE ABO KILE LA

Kolaa na Lefèvre arayɛ Baebolo edwɛbokilevo la, ɔyɛle nrɛlɛbɛvolɛma nee menli mɔɔ sukoa asɔne nwo debie la gyima ne anwo neɛnleanu ɔdele ɔ bo, na ɔlua zo ɔyɛle nzenzaleɛ wɔ bɛ gyima ne anu na ɔvale ngilebɛbo kpalɛ ɔmaanle. Ɔnwunle kɛ wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu bɛva adalɛ edwɛkɛ ngakyile bɛzɛkye tete ngɛlɛlera ne. Ɔbɔle ɔ bo ɔzukoale Kateleke Asɔne ne Baebolo ne mɔɔ le Latin Vulgate ne kpalɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛkpondɛ mɔɔ tete ngɛlɛlera ne abo kile amgba la.

Ngɛlɛlera ne mɔɔ ɔbɔle mɔdenle ɔzukoale la maanle ɔhanle kɛ “Nyamenle anwo nɔhalɛ edwɛkɛ ne ɛzukoalɛ angome . . . a maa bɛnyia anyelielɛ kpole a.” Ɔti, Lefèvre gyakyile ewiade nrɛlɛbɛ ne ɛzukoalɛ na ɔvale ye anwosesebɛ kɔsɔɔti ɔhilele Baebolo ne abo.

Wɔ 1509, Lefèvre vale Latin Baebolo ngakyile nnu mɔɔ ye Vulgate ɛdeɛ ne mɔɔ yeyɛ nuhua nzenzaleɛ boka nwo la totole nwolɛ yɛle Edwɛndolɛ * buluku ne. Yeanyɛ kɛ ye mekɛ zo menli mɔɔ sukoa asɔne nwo debie la ala, ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔbanyia Baebolo ne anu “ndelebɛbo kpalɛ ne.” Adenle mɔɔ ɔluale zo ɔhilele Ngɛlɛlera ne abo la nyianle Baebolo nwo nwomama gyɛne nee nzenzaleɛma anwo zo tumi.​—Nea ɛlɛka “ Kɛzi Lefèvre Boale Martin Luther La.”

Amodinli mɔɔ fale Nyamenle anwo mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ ne anu, kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ Fivefold Psalter ne anu la, wɔ 1513

Lefèvre mɔɔ bɛwole ye kɛ Katelekenli la, ɛnee lɛ anwodozo kɛ saa bɛfa Ngɛlɛlera ne bɛkilehile koahweabanema kpalɛ a, ɔbamaa nzenzaleɛ ara asɔne ne anu. Noko kɛzi koahweabanema banyia Ngɛlɛlera ne azo nvasoɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ngɛlɛlera nwuanzanwuanza ne amuala wɔ Latin aneɛ nu la ɛ?

BAEBOLO NGILEBƐBO MAA AWIE BIALA

Edwɛkpa ne mukenye di daselɛ kɛ ɛnee Lefèvre kulo kɛ awie biala asa ka Baebolo ne bie wɔ ye aneɛ nu

Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo ɛlɔlɛ kpole mɔɔ Lefèvre lɛ la maanle ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔbamaa menli dɔɔnwo asa aha bie. Amaa yeadwu bodane ɛhye anwo la, wɔ June 1523, ɔyɛle Edwɛkpa ne ngyikyi nwiɔ wɔ Fenlanze nu. Baebolo ngyikyi ɛhye​—mɔɔ ɛkyɛ Vulgate Baebolo ne bolɛ ne anu nwiɔ a ɔtu foa ko la​—maanle menli mɔɔ ɛnlɛ ezukoa dɔɔnwo la nyianle Baebolo ne bie.

Koahweabanema ne anye liele nwolɛ kpole kpalɛ. Ɛnee mrenyia nee mraalɛ ne mɔ kulo kɛ bɛkenga Gyisɛse edwɛkɛ ne wɔ bɛ aneɛ nu na ɛhye maanle nuhua 1,200 mɔɔ bɛlimoale bɛyɛle la wiele wɔ siane ekyi bie anu.

ƆGYINLANLE BAEBOLO NE ANZI KPUNDII

Wɔ Edwɛkpa ne mukenye ne anu, Lefèvre hilele nu kɛ yehile ɔ bo yehɔ Fenlanze nu amaa “koahweabanema” mɔɔ wɔ asɔne ne anu la “ahola alie ado nu bɔkɔɔ kɛ bɛnwu nɔhalɛ ne kɛ mɔɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ ye wɔ Latin nu ɛnwu ye la.” Noko nzɔne ati a ɛnee Lefèvre anye ɛbolo kɛ ɔboa koahweabanema yeamaa bɛade mɔɔ Baebolo ne kilehile la abo ɛ?

Ɛnee Lefèvre ze kɛzi sonla ngilehilelɛ nee ewiade nrɛlɛbɛ ɛzɛkye Kateleke Asɔne ne la. (Maake 7:7; Kɔlɔsaema 2:8) Ɛnee ɔdie ɔdi kɛ mekɛ ɛdwu kɛ bɛbɔ Edwɛkpa “tagyee ne nolo wɔ ewiade amuala, amaa bɛanva sonla ngilehilelɛ bɛambɛlɛbɛla menli bieko.”

Eza Lefèvre bɔle mɔdenle kɛ ɔkpa bɛdabɛ mɔɔ bɛdwazo bɛtia Baebolo ne mɔɔ bɛhile ɔ bo wɔ Fenlanze nu la anwo ɛdanlɛ. Ɔdendɛle ɔtiale bɛ nabalaba nyɛleɛ ne kɛ: “Kɛ ɔkɛyɛ na bɛahilehile [menli ne] kɛ bɛli mɔɔ Gyisɛse Kelaese ɛha la kɔsɔɔti azo, wɔ mekɛ mɔɔ bɛngulo kɛ koahweabanema kɛnwu Nyamenle Edwɛkpa ne wɔ bɛ aneɛ nu na bɛkɛgenga la ɛ?​—Wulomuma 10:14.

Ɔnyɛ nwanwane kɛ yeangyɛ, menli mɔɔ sukoa asɔne nwo debie wɔ Paris Yunivɛsiti​—Sorbonne​—la bɔle mɔdenle kɛ bɛsi Lefèvre gyima ne adenle. Wɔ August 1523, bɛdwazole bɛtiale edwɛkɛ mɔɔ bɛkile ɔ bo bɛahɔ maanle ne aneɛ nu nee Baebolo ne mɔɔ bɛkilehile nu la, na bɛbule bɛ kɛ “bɛbazɛkye Asɔne ne.” Saa France Belemgbunli Francis I anva ɔ nloa anwula nu a, anrɛɛ bɛbule Lefèvre kɛ ɔle kpɔkyevo.

EDWƐBOKILEVO NE YƐLE “KOONWU” WIELE YE GYIMA NE

Lefèvre ammaa ye gyima ne mɔɔ nwolɛ rale edwɛkɛ la anzi ye adenle kɛ ɔbahile Baebolo ne abo. Wɔ 1524, mɔɔ ɔwiele Giliki Ngɛlɛlera ne (mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ) abo kile la, ɔyele Edwɛndolɛ ne wɔ Fenlanze nu amaa diedima ne ahola “avi bɛ ahonle nu” ayɛ asɔne.

Ɛkɛ ne ala, menli mɔɔ sukoa asɔne nwo debie wɔ Sorbonne la dɔle bɛ rɛle aze nleɛnleanle Lefèvre gyima ne anu kpalɛ. Yeangyɛ, bɛlile mɛla kɛ bɛyela ye Giliki Ngɛlɛlera ne wɔ bagua nu, na bɛdendɛle bɛtiale ye gyima gyɛne bie mɔ kɛ “ɔdie kpɔkyevo Luther ɔto nu.” Mɔɔ menli ɛhye mɔ vɛlɛle Lefèvre kɛ ɔrahilehile ye edwɛkɛ ne anu la, ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔbayɛ “koonwu” na ɔnriandile ɔhɔle Strasbourg. Ɛkɛ ne, ɔveale ɔ nwo ɔdoale zo ɔhilele Baebolo ne abo. Bie mɔ bɔbɔ bule ye kpɔkɛzilɛ ne kɛ ɔnlɛ akɛnrasesebɛ ɛdeɛ, noko ɛnee ɔdie ɔdi kɛ ɛhye a le adenle kpalɛ mɔɔ bɛdua zo bɛbua bɛdabɛ mɔɔ bɛngile Baebolo nu nɔhalɛ ne mɔɔ sonle bolɛ kɛ “anwoneɛ” la anwo anyezɔlɛ la.​—Mateyu 7:6.

Ɔhɔle la ye ɛvolɛ ko anzi, Belemgbunli Francis I, vale Lefèvre kɛ ɔhile ɔ ra, Charles mɔɔ ɛli ɛvolɛ nna la debie. Gyima ɛhye maanle Lefèvre nyianle mekɛ dɔɔnwo hilele Baebolo ne abo wiele. Wɔ 1530, Amɛnlado Charles V liele dole nu maanle bɛpelentele ye Baebolo ne mɔɔ yehile ɔ bo yewie la wɔ Antwerp, Belgium na tɛ France ɔ. *

ƆNYIANLE ANYELAZO KPOLE, NOKO ƆLILE NYANE

Wɔ Lefèvre ɛbɛlabɔlɛ kɔsɔɔti anu, ɛnee ɔ nye la kɛ asɔne ne bakpo sonla amaamuo na bɛava Ngɛlɛlera ne anu ndelebɛbo tagyee ne bɛali gyima. Ɛnee ɔdie ɔdi bɔkɔɔ kɛ “ɔle Kilisienenli biala gyima kɛ ɔbagenga Baebolo ne na yeazukoa.” Ɛhye ati a ɔbɔle mɔdenle ɛsesebɛ kɛ ɔbamaa awie biala asa aha Baebolo ne bie la. Ɛhulolɛ mɔɔ ɛnee Lefèvre lɛ kɛ asɔne ne bayɛ nzenzaleɛ la amba nu ɛdeɛ, noko kpolerazulɛ biala ɛnle ye agyadeɛ mɔɔ ɔgyakyile la anwo​—ɔboale koahweabanema ɔmaanle bɛdele Nyamenle Edwɛkɛ ne abo.

^ ɛden. 8 Fivefold Psalter yɛle Edwɛndolɛ ne ngilebɛbo ngakyile nnu nee amodinli mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Nyamenle, mɔɔ Tetragrammaton ne mɔɔ le Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ nna mɔɔ gyi ɛkɛ maa Nyamenle duma ne la boka nwo la.

^ ɛden. 21 Ɛvolɛ nnu anzi, Olivétan mɔɔ le Fenlanze edwɛbokilevo la gyinlanle mɔlebɛbo aneɛ ne azo yele ye Baebolo ne wɔ 1535. Mɔɔ ɔkile Giliki Ngɛlɛlera ne abo la, ɔvale ye edwɛkɛ ne dɔɔnwo ɔvile Lefèvre gyima ne anu.