Sigui pa e contenido

Sigui pa e index

Timgad—Un Stad Scondi Yen di Secreto

Timgad—Un Stad Scondi Yen di Secreto

NA AÑA 1765, un explorador Escoces yen di curashi cu yama James Bruce no por a kere su wowo. Den e desierto di Algeria, el a topa cu un arco di triunfo Romano. Na momento cu el a descubri esaki, e no por a imagin’e cu e tabata para riba e ruinanan di e stad di mas grandi cu e Romanonan a yega di traha na Noord Africa: e antiguo Thamugadi, cu awe yama Timgad.

Mas cu un siglo despues, na aña 1881, arkeologonan Frances a cuminsa kita tur santo cu tabata cubri e ruinanan bon conserva di Timgad. Nan a yega na e conclusion cu maske e stad tabata keda den un region seco y desola, toch su habitantenan a disfruta di un bida comodo y luhoso. Pero con bin e Romanonan a dicidi di establece un colonia prospero den un luga asina? Y kico nos por siña for di e antiguo stad aki y su habitantenan?

UN AGENDA SCONDI

Ora cu e Romanonan tabata colonisa gran parti di Noord Africa un 100 aña prome cu Cristo, algun tribu nomada a sigui bringa contra nan sin entrega. Con e Romanonan lo por a trece trankilidad den e region? Na prome instante, e conkistadornan a uza e soldaatnan di e Tercer Legion di Augusto. Nan a traha varios forti y post di vigilancia den e region inmenso ey, yen di sero, y cu awe ta forma e parti noord di Algeria. Pero mas despues, ora nan a traha e stad di Timgad, e meta tabata diferente.

Oficialmente, e Romanonan a traha Timgad pa veteranonan cu a baha cu pensioen, pero nan berdadero intencion tabata pa uza e stad pa debilita e oposicion di e tribunan. Y nan a logra nan meta tambe. E bida comodo na Timgad a cuminsa atrae e hendenan di e region ey di Noord Africa ora cu nan tabata bay den e stad pa bende nan mercancia. Pero ta ciudadano Romano so tabatin mag di biba na Timgad. Pues, hopi hende di Noord Africa cu tabata kier a biba eynan, tabata dispuesto pa join e Legion Romano pa un periodo di 25 aña pa asina nan por a haya e ciudadania Romano tanto pa nan mes como pa nan yiu hombernan.

Algun Africano no a keda conforme cu djis nan ciudadania, y nan a logra ocupa posicionnan halto den Timgad y otro stadnan colonial. E plan astuto di e Romanonan pa pone e hendenan local bira parti di nan comunidad tabata asina exitoso cu, apenas 50 aña despues cu nan a funda e stad, mayoria di habitante tabata di Noord Africa.

ROMA A CONKISTA CURASON DI E HENDENAN

Ruina di un plasa cu pilarnan elegante caminda tabata pone stand pa haci negoshi

Con e Romanonan a logra nan meta di conkista curason di e Africanonan? Wel, na prome luga  nan a promove igualdad entre e ciudadanonan, basa riba un idea di e politico Romano Ciceron. Tanto e veteranonan Romano como e ciudadanonan di origen Africano a haya tereno mes grandi. Nan a parti e stad den bloknan di 20 pa 20 meter, separa pa cayanan smal. Sin duda, esaki a atrae e habitantenan Africano.

Mescos cu den hopi otro stad Romano, e habitantenan tabata topa otro riba e dianan mas druk na e plasa pa tende ultimo noticia of pa hunga wega. E hendenan cu tabata biba den e seronan, cu casi no tabatin vegetacion, den bisindario probablemente a imagina nan mes caba canando den sombra di e pasiyonan yen di pilar riba un dia calor, of relahando den un di e tantisimo luganan di baña gratis cu tabatin. Tambe nan por a imagina nan mes sinta ta combersa cu nan amigonan banda di e fonteinnan refrescante. Tur esaki mester a parce un soño pa nan.

Un piedra di graf cu e parti ariba dorna cu diosnan trinitario

E theater den aire liber tambe a yuda e Romanonan conkista curason di e hendenan. E theater aki por a acomoda mas cu 3.500 hende di e stad y di e pueblonan den cercania. E actornan tabata presenta obranan teatral cu tabata yen di inmoralidad y violencia, e tipo di entretenimento cu e Romanonan tabata gusta.

E religion di e Romanonan tambe a hunga un rol den conkista e curason di e hendenan. E vloer- y murayanan di e luganan di baña publico tabata dorna cu mosaiconan colorido cu tabata mustra escenanan di mitologia pagano. Como cu bañamento tabata un parti importante di bida diario, e habitantenan pocopoco a siña conoce e diosnan y religion di e Romanonan. E intento pa integra e Africanonan den e cultura Romano tabata asina exitoso cu hasta e piedranan di graf tabata dorna cu diosnan trinitario Africano y Romano.

E STAD BUNITA TA BAY DEN OLVIDO

Despues cu Emperador Trajano a funda e stad na aña 100 despues di Cristo, e Romanonan a stimula produccion di grano, azeta di oleifi y biña den henter Noord Africa. Den poco tempo, e area ey a bira e fuente principal di e productonan aki pa e Imperio Romano. Mescos cu e otro stadnan colonial, Timgad tambe a prospera bou di e gobierno Romano. Cu tempo, e poblacion a crece asina hopi cu a bira necesario pa expande e stad te pafo di e murayanan fortifica di Timgad.

E habitantenan di e stad y e doñonan di tereno a bira hopi rico door di haci negoshi cu Roma. Pero e cunukeronan local si no tabata haya hopi ganashi. Den siglo 3 despues di Cristo, inhusticia social y belasting halto a pone cu e cunukeronan a rebela. Algun di nan cu a bira catolico a join e donatistanan, un grupo religioso cu a lanta contra e corupcion cu tabatin den Iglesia Catolico.—Wak e cuadro “ E Donatistanan No Tabata un ‘Iglesia Puro.’

Despues di siglonan di conflicto religioso, guera civil y invasion di un grupo di hende salbahe, Roma finalmente a perde su control riba Noord Africa. Rond di siglo 6, e tribunan Arabier  di e region a kima Timgad por completo, y e stad a bay den olvido pa mas cu 1.000 aña.

“ESEY TA BIDA!”

Un inscripcion na Latin na e plasa publico cu ta bisa: “Jaag, baña, hunga, hari. Esey ta bida!”

Na e plasa publico di Timgad, arkeologonan a haya un inscripcion na Latin cu segun nan tabata pret. E inscripcion tabata bisa: “Jaag, baña, hunga, hari. Esey ta bida!” Un historiador Frances a bisa cu e inscripcion aki ta “refleha un filosofia di un bida sin mucho ambicion, pero cu pa algun hende ta ser considera como e secreto di sabiduria.”

E Romanonan tabata biba segun e filosofia ey pa hopi tempo caba. Apostel Pablo, kende a biba den prome siglo, a papia di hende cu tabatin e siguiente filosofia di bida: “Laga nos come y bebe, pasobra mañan nos ta muri.” Aunke e Romanonan tabata religioso, nan a biba pa e placer di e momento, sin echt pensa riba e sentido of proposito di bida. Pablo a spierta e cristiannan pa tene cuidou cu hendenan asina. El a bisa: “No laga hende gaña boso. Mal compania ta daña bon custumber.”—1 Corintionan 15:32, 33.

Maske e hendenan di Timgad a biba un 1.500 aña pasa, ainda nan filosofia t’ey. Hopi hende ta biba pa awe so. Pa nan, e mentalidad di e Romanonan ta masha logico: disfruta di bida awor, sin preocupa cu e consecuencianan. Pero Bijbel, en cambio, ta conseha nos pa nos ta mas sabi. Como cu “e mundo aki, manera nos conoc’e awor, lo pasa bay”, e ta recomenda nos: “Esnan ku ta trata ku asuntunan di mundu, [biba] komo si fuera nan no ta kompletamente okupá ku e kosnan ei.”—1 Corintionan 7:31, BPK.

E ruinanan di Timgad ta confirma cu e secreto di un bida feliz y cu proposito no ta basa riba e inscripcion cu tabata dera den e santo di Noord Africa. Mas bien, e ta basa riba e conseho cu nos ta haya den Bijbel: “Mundo ta pasa bay y tambe su deseonan, ma esun cu ta haci e boluntad di Dios ta keda pa semper.”—1 Juan 2:17.