Bai na kontenido

Bai na kontenido

TÓPIKO PRINSIPAL

E Guera Ku A Kambia Mundu

E Guera Ku A Kambia Mundu

Siglo pasá, miónes di hóben a bandoná e siguridat di nan kas i a bai guera. Nan a bai yen di entusiasmo, motivá pa un sintimentu fuerte di patriotismo. Na 1914, un boluntario merikano a skirbi: “Mi ta felis i ansioso pa e dianan maravioso ku ta bai bini.”

Ma pronto despues nan entusiasmo a kambia pa amargura. Niun hende no a antisipá ku e ehérsitonan grandi ei lo a keda lucha pa añanan largu den e áreanan tur na lodo di Bèlgika i Fransia. E tempu aya, hende a yama e konflikto ei “e Gran Guera.” Awe e ta konosí komo e Promé Guera Mundial.

Promé Guera Mundial sigur tabata grandi pa loke ta e kantidat di morto ku a kai. Segun algun kálkulo, rònt di 10 mion hende a pèrdè nan bida i 20 mion hende a keda manká. E guera tabata resultado tambe di fayonan garafal. Polítikonan europeo no por a evitá ku e tenshonnan internashonal a eskalá den un konflikto mundial. Kisas, mas importante ainda, ta e echo ku e “Gran Guera” a laga sikatris grandi atras. Te awe nos ta sinti e efektonan di e manera el a kambia mundu.

FAYONAN KU A KABA KU KONFIANSA

Promé Guera Mundial tabata resultado di mal kalkulashon. E buki The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 ta splika ku lidernan europeo “no por a imaginá nan ku e desishonnan ku nan a tuma den e zomer di 1914 lo a resultá den un desaster mundial.”

Djis un par di siman despues di e asesinato di e arkiduke austriako, tur e potensianan europeo a haña nan den un guera ku nan no a deseá. Algun dia despues ku e guera a kuminsá, nan a puntra e kansier aleman kon bin esaki por a sosodé. El a kontestá: “Mare mi tabata sa!”

E lidernan ku a tuma e desishonnan fatal akí ku a hiba na e guera no tabatin niun idea di kiko lo por tabata e konsekuensianan. Pero no a dura muchu pa e sòldánan ku a bai guera ripará den kiko nan a hinka nan kurpa. Nan a realisá ku nan lidernan polítiko a laga nan na kaya, ku nan lidernan religioso a engañá nan i ku nan generalnan a traishoná nan. Kon asina?

Nan lidernan polítiko a laga nan na kaya, nan lidernan religioso a engañá nan i nan generalnan a traishoná nan

E lidernan polítiko a primintí ku e guera lo a habri kaminda pa un mundu mas mihó. E kansier aleman a deklará: “Nos ta lucha pa e frutanan di nos industria pasífiko, pa protehá e herensia di nos pasado glorioso i pa nos futuro.” Presidente merikano Woodrow Wilson tabata tras di e lema popular di e tempu ei di ku guera lo a “hasi mundu un lugá mas safe pa demokrasia.” I na Bretaña, hende a kere ku esaki lo tabata “un guera pa kaba ku tur guera.” Pero nan tur tabata kiboká.

Ku entusiasmo e lidernan religioso a apoyá e guera. Segun The Columbia History of the World: “E defensornan di e palabra di Dios a animá hende pa bai guera. Pero guera a plama odio tur kaminda.” I en bes di yuda eliminá odio, lidernan religioso a foment’é mas. A History of Christianity ta remarká ku “lidernan religioso no tabata kapas i den mayoria kaso no tabata dispuesto tampoko pa pone fe kristian promé ku nashonalidat. Mayoria di nan a bula pipa i a hasi kristianismo igual ku patriotismo. Nan a enkurashá sòldánan kristian di tur religion pa mata otro den nòmber di nan Salbadó.”

E generalnan a primintí un viktoria lihé i fásil, pero kosnan no a bai asina. No a dura muchu ku e ehérsitonan ku tabata bringa kontra otro a haña nan den un guera sin ganadó. Despues di esei, miónes di sòldá a pasa den loke un historiadó a deskribí komo “probablemente e trouma di mas kruel ku hende a yega di eksperensiá, tantu físikamente komo emoshonalmente.” Apesar di pèrdidanan grandi, e generalnan a sigui manda sòldá bai muri den kampo di bataya. No ta nada straño ku hopi sòldá a rebeldiá.

Kon e guera akí a afektá sosiedat? Un obra di historia a sita e palabranan di un veterano di guera, bisando: “E guera a hasi un impakto negativo riba e pensamentu i komportashon di henter un generashon.” En bèrdat, komo resultado di e guera ei, imperionan kompleto a disparsé. E konflikto trágiko ei a marka e komienso di e siglo di mas sangriento ku humanidat a yega di mira. Revolushon i wèlga a bira kos di tur dia.

Pakiko e guera a kousa asina tantu káos den e mundu akí? Ta djis un aksidente teribel e tabata? E kontestanan ta revelá algu tokante nos futuro?