SŁOŃCE, Księżyc i gwiazdy zawsze wprawiały ludzi w podziw. Analizując pozycje i ruchy ciał niebieskich, mogli oni śledzić upływ dni, miesięcy i lat.

Do ludów szczególnie interesujących się nocnym niebem należeli Arabowie. Złoty wiek nauki zaczął się na Bliskim Wschodzie w IX stuleciu n.e. Ówcześni arabscy astronomowie uchodzili za mistrzów w swojej dziedzinie. Ich osiągnięcia odegrały kluczową rolę w rozwoju tej pasjonującej gałęzi wiedzy. Zobaczmy, jak do tego doszło.

Pionierzy astronomii

W VII i VIII wieku islam rozszerzył się poza Półwysep Arabski: na zachodzie objął swym zasięgiem północną Afrykę oraz Półwysep Iberyjski, a na wschodzie dotarł aż do terenów należących dziś do Afganistanu. Uczeni mieszkający na tym rozległym terytorium korzystali z dorobku badaczy perskich i greckich, którzy z kolei pozostawali pod wpływem poglądów ukształtowanych w Babilonii i Egipcie.

W wieku IX na język arabski przełożono sporo ważnych dzieł naukowych, w tym pisma  greckiego astronoma Ptolemeusza Klaudiusza *. Dynastia Abbasydów, władająca obszarem ciągnącym się od dzisiejszego Afganistanu aż po Ocean Atlantycki, weszła w posiadanie hinduskich tekstów pisanych w sanskrycie, które zawierały mnóstwo informacji z dziedziny matematyki, astronomii i wielu innych nauk.

Dlaczego w islamie tak ceniono wiedzę astronomiczną? Chociażby z powodów religijnych. Muzułmanie wierzą, że powinni się modlić zwróceni w kierunku Mekki; astronom mógł wyznaczyć ten kierunek dla każdego miejsca na ziemi. Do XIII wieku w meczetach często zatrudniano zawodowego astronoma (muwaqqit), mającego pomagać wiernym zanosić modły we właściwym kierunku i czasie. Dzięki swojej wiedzy astronomowie potrafili też określić daty świąt oraz różnych praktyk religijnych, między innymi postu przypadającego na ramadan. Ponadto służyli pomocą pielgrzymom zdążającym do Mekki — mówili im, jaki dystans mają do pokonania oraz jaką drogę najlepiej wybrać.

Mecenat nad uczonymi

W Bagdadzie na początku IX wieku astronomia wchodziła w zakres wykształcenia każdego uczonego. W mieście tym działało obserwatorium astronomiczne założone przez kalifa Al-Mamuna; później wzniósł on jeszcze jedno obserwatorium, w pobliżu Damaszku. Pracujący dla kalifa geografowie i matematycy analizowali, porównywali oraz weryfikowali dane uzyskane przez astronomów perskich, hinduskich i greckich. Obserwatoria istniały również w innych miastach bliskowschodnich *.

Uczeni pracujący w tych ośrodkach mieli na swym koncie osiągnięcia, które na owe czasy były imponujące. Na przykład już w roku 1031 Abu ar-Rayhan al-Biruni wysunął przypuszczenie, że planety krążą nie po orbitach kołowych, lecz eliptycznych.

Pomiary Ziemi

Ekspansja islamu obudziła zainteresowanie sporządzaniem map oraz nawigacją. Kartografowie dążyli do uzyskania większej dokładności pomiarów i nierzadko ją osiągali. Z myślą o dokładnym naniesieniu na swojej mapie świata stopni szerokości geograficznej kalif Al-Mamun wysłał na Pustynię Syryjską dwa zespoły badaczy. Wyposażone w astrolabia, tyczki i sznury miernicze zespoły te dopóty szły w przeciwnych kierunkach, dopóki nie zaobserwowały, że wysokość Gwiazdy Polarnej zmieniła się o jeden stopień. Badacze uznali wtedy, że przebyta droga odpowiada jednemu stopniowi szerokości geograficznej, czyli 1/360 obwodu Ziemi. Na tej podstawie obliczyli, że obwód Ziemi wzdłuż południka wynosi 37 369 kilometrów. Wynik ten stosunkowo niewiele różnił się od rzeczywistej wartości wynoszącej 40 008 kilometrów.

Bliskowschodnie obserwatoria wyposażone były w wiele skomplikowanych przyrządów, takich jak astrolabia, kwadranty, sekstanty,  zegary słoneczne oraz inne instrumenty do określania położenia ciał niebieskich. Niektóre z tych urządzeń miały olbrzymie rozmiary. Ich konstruktorzy uważali, że większe przyrządy zapewniają większą precyzję obserwacji i pomiarów.

Dorobek średniowiecznych astronomów

Osiągnięcia tych średniowiecznych astronomów są doprawdy imponujące. Katalogowali oni konstelacje i sporządzali ich rysunki, nadawali nazwy gwiazdom, opracowywali coraz dokładniejsze kalendarze i ciągle poprawiali tablice astronomiczne obrazujące ruchy ciał niebieskich. O dowolnej porze dnia lub nocy mogli ściśle określić położenie Słońca, Księżyca i pięciu planet widocznych na niebie gołym okiem, co stanowiło nieocenioną pomoc w nawigacji. Na podstawie pozycji ciał niebieskich potrafili nie tylko sporządzać kalendarze, lecz również podać dokładny czas.

W swoich teoriach ruchu planet arabskojęzyczni astronomowie byli bliscy wyjaśnienia niekonsekwencji ptolemejskiego modelu wszechświata. Nie rozumieli jednak, że to Słońce, a nie Ziemia, znajduje się w centrum orbit planetarnych. Mimo to sporządzili niebywale dokładne mapy określające położenie gwiazd. Z ich bezcennego dorobku korzystało jeszcze wiele późniejszych pokoleń astronomów całego świata.

[Przypisy]

[Napis na stronie 17]

W krajach islamskich astronomowie zapisywali informacje o ruchach planet w licznych almanachach

 [Ramka i ilustracje na stronie 19]

DAWNY „KOMPUTER KIESZONKOWY”

Astrolabium, będące pierwowzorem sekstantu, można nazwać najważniejszym przyrządem astronomicznym sprzed ery teleskopu. W średniowieczu bliskowschodni uczeni za pomocą tego urządzenia rozstrzygali problemy związane z określaniem czasu, a także ustalaniem położenia ciał niebieskich.

Astrolabium przedstawiało zrzutowaną mapę nieba. Składało się między innymi z wypolerowanej metalowej płytki, na której brzegu umieszczano różne podziałki, na przykład godzinową lub kątową. Aby ustalić wysokość kątową jakiejś gwiazdy, przyrząd należało trzymać w ręce wyciągniętej do góry i dokonać pomiaru za pomocą ruchomej wskazówki (alidady). Wynik odczytywało się na odpowiedniej skali.

Używając wszechstronnego astrolabium, można było identyfikować gwiazdy, ustalać godziny wschodu i zachodu słońca dla dowolnego dnia, wyznaczać kierunek Mekki, dokonywać pomiarów geodezyjnych, obliczać wysokość różnych obiektów oraz nawigować statkami. Był to ówczesny „komputer kieszonkowy”.

[Ilustracje]

Astrolabium z XIII wieku

Kwadrant (typ astrolabium) z XIV wieku

[Prawa własności]

Astrolabium: Erich Lessing/​Art Resource, NY; kwadrant: © New York Public Library/​Photo Researchers, Inc.

[Ilustracja na stronie 16]

Szesnastowieczna rycina ukazująca osmańskich astronomów stosujących metody, które wprowadzili uczeni arabscy

[Ilustracja na stronie 18]

Globus nieba, rok 1285

[Ilustracja na stronie 18]

Strony z arabskiej księgi opisującej konstelacje, autorstwa Abd ar-Rahmana as-Sufiego (około roku 965)

[Prawa własności do ilustracji, strona 17]

Strony 16 i 17: Art Resource, NY

[Prawa własności do ilustracji, strona 18]

Manuskrypt: za zgodą British Library; globus: © The Bridgeman Art Library