NKHANI YA PAPEJI LAKWAMBA | KUMBI MUNGACHITA WULI KUTI MULEKENGI KUTAMATAMA?

Jivikiriyeni ku Matenda

JULANI

MISUMBA yinandi yakali yavikilirikanga ndi mipanda yikuluyikulu. Asani arwani agumuwa kachigaŵa kamanavi waka ka mpanda, ŵanthu wosi ajanga pangozi. Mwakuyanana waka, liŵavu linu le nge msumba wakuvikilirika ndi mpanda. Vo muchita pa umoyu winu vingapangisa kuti mulekengi kutamatama pamwenga cha. Tiyeni tikambisani vinthu 5 vo vingachitisa kuti mutami kweniso vo mungachita kuti mulekengi kutamatama.

1 MAJI

VO VINGAKUTAMISANI: Tividononu to titambisa matenda “tingasere” muliŵavu linu asani mwamwa maji ngaheni.

VO MUNGACHITA: Chinthu chakovya ukongwa cho mungachita nkhuphwere po mutunga maji kuti maji ngaleki kunangika. Asani mwaziŵa kuti po mutunga maji panangika pamwenga patikukayikisani, maji ngo mwatunga mutenere kuchingaphwere kunyumba. * Mubenekeriyengi maji ngakumwa ndipu mutoliyengi kapu yakutowa kweniso yachikoleru chitali. Mungabizangamu manja cha m’maji ngakutowa. Asani mungafiska, mutenere cha kuja kuchigaŵa ko ŵanthu apatuka bweka, chifukwa vigaŵa va viyo maji ngatuŵa ngamampha cha.

2 CHAKURYA

VO VINGAKUTAMISANI: Tividononu to titambisa matenda tingasanirika ku chakurya chinu.

VO MUNGACHITA: Mungaziŵa cha kuti chakurya che ndi tividononu to titambisa matenda chifukwa chingawoneka chamampha ndipuso chakunowa. Mwaviyo, nyengu zosi musukengi vipasu ndi mphangwi. Muwonesesengi kuti viyaŵi, kukhichini ndipuso manja nginu, vakutowa asani mubika pamwenga mugaŵa chakurya. Vakurya vinyaki vikhumbika kuvibika ukongwa kuti tividononu to titambisa matenda tifwi. Mukhumbika kuphwere ndi chakurya cho chasintha mtundu, che ndi fungu liheni pamwenga chiŵaŵa, chifukwa ivi vilongo kuti chakurya cho che ndi tividononu to titambisa matenda. Muŵikengi mufuliji mwaliŵi chakurya cho muleka kuchigwirisiya ntchitu. Mutenere cha kubikiya anyinu chakurya asani mwatama. *

3 VIDONONU

VO VINGAKUTAMISANI: Vidononu vinyaki vija ndi tividononu to titambisa matenda. Tividononu teniti tingasere muliŵavu linu.

VO MUNGACHITA: Mungakwaskanga vidononu vo vingakuyambuziyani matenda cha. Mungachita ivi mwakuja munyumba nyengu yo vidononu venivi vitendatenda kweniso kuvwala vakuvwala vo vingakuvikiriyani nge malaya nga manja ngatali ndi mabuluku ngatalingatali. Mugonengi mu usikiti pamwenga kuti usingiti wakuchapa mumunkhwala kweniso mugwirisiyengi ntchitu munkhwala wakudikisa vidononu kuti vilekengi kukulumani. Mutenere kutaya viyaŵi vakumala vo ve ndi maji ngaheni chifukwa ndimu uzuzu ubaliyana. *

4 NYAMA

VO VINGAKUTAMISANI: Tividononu to titambisa matenda to tija muliŵavu la nyama tingakutamisani. Asani nyama zakuŵeta pamwenga nyama zinyaki zakulumani, kukukwaluwani pamwenga mwakwaska mavi ngaki, mungaja pangozi.

VO MUNGACHITA: Ŵanthu anyaki asankha kugoneka viŵetu vawu kubwalu kwa nyumba kuti angavikwaskanga cha. Musambengi m’manja asani mwako viŵetu ndipuso mukhumbika cha kukwaska nyama yeyosi ya mudondu. Asani nyama yeyosi yakulumani pamwenga kukukwaluwani, mutenere kusukapu ukongwa pachilonda ndi kuluta kuchipatala. *

5 ŴANTHU

VO VINGAKUTAMISANI: Tividononu tinyaki to titambisa matenda tingasere muliŵavu linu asani munthu munyaki wakhosomo pamwenga wayethyemuwa. Tingasere so muliŵavu linu asani mwakwaskana ndi munthu nge kumuvumbatiya pamwenga kukolana nayu m’manja. Tividononu teniti tingasanirika ku chikoleru cha chisasa, visulu vo ŵanthu ako kuti aleki kuwa, mafoni, limoti, monita pamwenga kibodi ya kompyuta.

VO MUNGACHITA: Mutenere cha kubwerekana vinthu nge malezara, muswaju pamwenga mathawulu ngakusambiya ndi kupuputiya. Mutenere so cha kukwaska ndopa pamwenga maji nga muliŵavu la nyama pamwenga ŵanthu. Mutenere kuwona kuti kusamba m’manja nyengu zosi nkhwakukhumbika ukongwa. Venivi vingawovya kuti muleki kuŵayambuziya matenda anyinu.

Asani vingachitika, mutenere kuja panyumba asani mwatama. Wupu unyaki uzomereza fundu yakuti munthu wangakhosomole kweniso kuyethyemuliya mukasalu pamwenga m’malaya kweni m’manja cha.–The U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Nthanthi yinyaki yakali yikamba kuti: “Munthu wakuchenje asani wawona soka wabisama.” (Nthanthi 22:3) Mazu yanga ngakukhumbika ukongwa mazuŵa nganu chifukwa tija m’charu cho matenda ngakofya ngakuwanda ukongwa. Mwaviyo, mutenere kujivikiriya ku matenda mwakuja achanda kweniso kuluta kuchipatala asani mwatama. Yesesani kuchita vinthu vo vingakuwovyani kuti mulekengi kutamatama!

^ ndimi 6 Wupu Wakuwona za Umoyu Pacharu Chosi uzomereza nthowa zinandi zo mungachita kuti muphwere maji nge kudamu kulorini, kungaŵika pa lumwi, kungasefa ndipuso kungabika.

^ ndimi 9 Kuti muziŵi vinandi vo mungachita kuti muphwere chakurya, wonani magazini ya Jani Masu! ya Chichewa ya June 2012, peji 3 mpaka 9.

^ ndimi 12 Kuti muziŵi vo mungachita kuti mulekengi kutamatama maleriya, wonani magazini ya Jani Masu! ya Chichewa ya July 2015, peji 14 mpaka 15.

^ ndimi 15 Asani nyama yo ye ndi poyizoni yakulumani, mutenere kuluta kuchipatala mwaliŵi.

Vo Mungachita Kuti Muleki Kutama Asani Kwabuka Matenda

Mu 2014, nthenda ya Ebola yinguwanda ukongwa ku West Africa. Ndipu nkhani iyi yenga peposi pacharu chapasi. Maofesi nga Akaboni aku Yehova nga muvyaru venivi, ngangwamba kuziŵisa ŵanthu vo angachita kuti aleki kutama matenda nga Ebola. Venivi vinguwovya ŵanthu anandi kuti aleki kutama matenda ngenanga. Wo angumiya Akaboni aku Yehova angukonkhosa vo anguchita matenda ngenanga ngati ngabuka.

Kumbi munguŵawovya wuli ŵanthu kuziŵa kuti matenda ngenanga ngakofya?

Tinguyesesa kuŵawovya kuti aleki kuchita mantha ndipuso kutimbanyizika. Talutanga m’malu ngo musanirika ŵanthu anandi ndipu taŵakonkhosiyanga mo matenda nga Ebola ngatambiya kweniso vo vingachitisa kuti atami matenda ngenanga.
Kumbi Akaboni aku Yehova anguchitanjipu?

Tapimanga munthu weyosi yo waza pa malu ngidu ngakusopiyapu kuti tiziŵi mo liŵavu laki lafundiya. Ndipu tagwirisiyanga ntchitu kachipangizu ko kapima kwambula kukwaska munthu. Weyosi wayesesanga kuti waleki kukwaskana ndi munyaki nge kupasana moni wa m’manja, kuvumbatiyana kweniso weyosi wasambanga m’manja pafupipafupi. M’malu nganandi, tinguŵikamu maji ndi sopu kuti ŵanthu asambengi m’manja.
Kumbi mwachitanga wuli maunganu ndipuso ntchitu yakusambiza ŵanthu Bayibolu?

Muvigaŵa vinyaki, boma lingukaniza kuti ŵanthu angakwaskananga cha. Mwaviyo, Akaboni aku Yehova wo ajanga muvigaŵa venivi anguleka kuchitiya pamoza maunganu. M’malu mwaki, mabanja ngachitanga maunganu munyumba zawu. Anyaki asambizanga ŵanthu Bayibolu kuziya pa foni kuti aleki kukwaskana ndi anyawu.
Mwachitanga wuli asani munthu munyaki wayamba kulongo kuti we ndi Ebola?

Taziŵisanga ŵanthu akwenere. Asani munthu wanguja pafupi ndi yo we ndi Ebola, wanguluta ku maliru nga munthu yo wafwa ndi Ebola pamwenga wayamba kulongo kuti we ndi Ebola, wajanga kwakuyija kwa mazuŵa 21. Azomerezanga kuti munthu waje kwakuyija mazuŵa ngenanga kuti asimikiziyi asani we ndi Ebola nadi.