EHLEKETA hi mbhandzu lowu nga tirhiseriwaka ku endla murhi, ku basisa, ku dlaya switsongwatsongwana ni ku endla mafurha yo tisasekisa. U nga wu dya, u nga nwa mati ya wona ni ku tswonga mafurha ya nkoka eka wona. Wu sasekile, wu kumeka emisaveni hinkwayo naswona a wu durhi. Swi nga ha endleka u ri na wona ekhixini ra wena sweswi. I yini mbhandzu wolowo? I swiri!

Vanhu va ehleketa leswaku maswiri ma huma eDzonga-vuxa bya Asia. Hakatsongo-tsongo ma yisiwe evupela-dyambu ematikweni lama vandzamaneke ni Lwandle ra Mediteraniya. Misinya ya maswiri yi kula kahle etindhawini leti nga ni maxelo lama holeke, hi yona mhaka leyi yi kulaka kahle ematikweni yo fana na Argentina, Italy, Mexico, Spain ni le matikweni man’wana ya le Afrika ni le Asia. Nsinya lowu kuleke wu nga tswala maswiri lama sukelaka eka 200 ku fikela eka 1 500 hi lembe, swi ya hileswaku i nsinya wa muxaka muni ni leswaku wu le ndhawini yihi. Mixaka ya misinya ya maswiri leyi byariwaka emapurasini yi baleka swiluva hi tinguva to hambana-hambana, xisweswo maswiri ma kumeka lembe hinkwaro.

Mhaka ya leswaku Varhoma va khale a va byala misinya ya maswiri kumbe a va nga yi byali ku kanetaniwa ha yona swinene. Kambe ku ni vumbhoni lebyi tsariweke ehansi bya leswaku Varhoma a va tiva ti-citron, ku nga muxaka wun’wana wa mihandzu ya ntlawa wa xilamula, leyi fanaka swinene ni swiri lerikulu. Ebukwini yakwe leyi nge Natural History, Pliny Lonkulu, n’wamatimu wa Murhoma, u vulavule hi ku kongoma hi nsinya wa citron ni mihandzu ya wona. Hambiswiritano, vativi lava xiximiwaka va pfumela leswaku Varhoma a va ma tiva maswiri. Ha yini? Hikuva swifaniso swo tala leswi pendiweke emakhumbini lama sindziweke ni leswi endliweke hi ku veketela swiribyana swa mivalavala emakhumbini lama sindziweke swi kombisa mihandzu leyi, ku nga ri ti-citron. Xikombiso xin’wana xa swifaniso swo tano xi kumiwe endlwini yin’wana leyikulu leyi yimburiweke edorobeni ra khale ra Pompeii, leyi swi fanelaka ku va yi vitaniwa Yindlu ya Nsimu ya Misinya leyi Tswalaka Mihandzu, hikuva yi khavisiwe hi swifaniso swa swimilana swo hambana-hambana leswi pendiweke emakhumbini ya wona lama sindziweke, ku katsa ni nsinya wa maswiri. Swi tikomba onge hi nkarhi wolowo nsinya lowu a wu tekiwa tanihi lowu humaka ematikweni ya le kule naswona swi nga ha endleka leswaku a wu tirhiseriwa ku endla murhi ntsena. A swi tiviwi leswaku a swi olova ku fikela kwihi ku byala misinya ya wona nileswaku a yi hangalake ku fikela kwihi emisaveni.

Xihlala xa Sicily hi xona lexi byalaka ti-citrus to tala swinene ku katsa ni maswiri ku tlula matiko hinkwawo hikuva ximumu xa kona xi teka tin’hweti to tala naswona xixika xa kona a xi titimeli ngopfu. Kambe ku ni tindhawu tin’wana, ngopfu-ngopfu leti nga eribuweni, laha ku byariwaka maswiri lamanene ngopfu.

Doroba ro saseka ra Sorrento ri le dzongeni  wa Naples naswona edzongeni wa rona ku ni ribuwa lerikulu ra Amalfi, leri endlaka tikhilomitara to tlula 40. Eka minsonga leyi nga eribuweni rero ku ni doroba ro saseka ra Amalfi, Positano ni ra Vietri sul Mare, loko hi boxa ma nga ri mangani ntsena. Maswiri lama byariwaka etimbuweni ta Sorrento ni ta Amalfi ma ni xitempe xa Protection Authority, lexi tiyisekisaka leswaku hakunene ma byariwe endhawini yoleyo. Swi fanerile leswi vaaki va kwalaho va sirhelelaka misinya ya vona ya maswiri hikuva yi byariwe hi vutshila etindhawini leti lunghisiweke ti fana ni switepisi etlhelo ka ntshava, laha yi tswongaka miseve ya dyambu kutani yi tswala maswiri lama nun’hwelaka ma tlhela ma va ni mati yo tala.

A swi lavi leswaku u va ni ndhawu leyikulu leswaku u kota ku byala nsinya wa maswiri. Hambi ku ri erikupakupeni ra yindlu laha dyambu ri kotaka ku tlhava ku lulamile hikuva misinya ya maswiri ya vamanghimana yi nga byariwa eka timbita ta swiluva naswona u nga khavisa ha yona. Yi rhandza tindhawu leti eka tona moya wu hungaka kahle naswona dyambu ri tlhava kahle, ngopfu-ngopfu etlhelo ka khumbi. Hambiswiritano, loko ku titimela swinene hi xixika, yi lava leswaku u yi funengeta kumbe u yi nghenisa endhawini leyi pfalekeke.

I kangani u tirhisa maswiri? Vanhu van’wana va ri tsema ivi va ri hoxa etiyeni; kasi van’wanyana va tirhisa makamba ya rona kumbe mathonsi ma nga ri mangani ya mati ya rona loko va baka makhekhe. Kumbexana wena u kamela mati ya kona leswaku u ma hlanganisa ni mati u endla xonwa leri vuriwaka lemonade. Vasweki emisaveni hinkwayo va tshama va ri ni maswiri minkarhi hinkwayo leswaku va ma tirhisa eka swilo swo hambana-hambana loko va sweka. Kambe, xana u tshame u tirhisa mati ya swiri ku dlaya switsongwatsongwana kumbe ku susa swivati eswiambalweni?

Entiyisweni vanhu van’wana va hlantswa ni ku dlaya switsongwatsongwana eka tibodo leti va tsemelelaka swilo eka tona hi ku chukucha hafu ya swiri. Van’wana va tirhisa mati ya swiri lama cheriweke baking soda ematshan’wini yo tirhisa bleach leswaku va susa swivati kumbe va basisa ndhawu yo hlantswela swibya. Nakambe ku vuriwa leswaku ku veka hafu ya swiri exigwitsirisini kumbe eka muchini wo hlantswa swibya swi dlaya risema, xisweswo swi endla leswaku swi tshama swi nun’hwela.

Asidi ya citric leyi tirhisiwaka tanihi khemikhali leyi sivelaka swilo ku bola naswona yi cheriwaka eswakudyeni ni le ka swonwa leswaku swi dzunga yi huma eka swiri. Makamba ni xikhumba xo basa xa swiri swi ni pectin, leyi tirhisiwaka ku tiyisa swakudya, ku hlanganisa swihalaki ni ku endla swilo swi fana ni jeli. Ku engetela kwalaho, ku ni mafurha lama tswongiwaka eka makamba ya yona lama tirhisiwaka etifektri leti endlaka swakudya, mirhi ya swa vutshunguri ni switolwa swo tibombisa. Swi tele swilo leswi maswiri ma tirhisiwaka eka swona. Hakunene maswiri ma ni mivala yo hambana-hambana, ma nun’hwela naswona ma endla mintirho yo tala.