WANUNA un’wana u kume xiphephana xin’wana endzeni ka xitimela lexi yaka eDorobeni ra New York. Xiphephana lexi a xi ri ni nhloko-mhaka leyi nge, ‘Moya-xiviri wa munhu wa fa.’ Wanuna loyi, loyi a ri mufundhisi u tsakisiwe hi xiphephana lexi lerova a sungula ku xi hlaya. U hlamale ngopfu hikuva a a pfumela swinene eka dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Hi nkarhi wolowo a a nga swi tivi leswaku xiphephana lexi xi tsariwe hi mani. Hambiswiritano, u kume leswaku mhaka leyi ya tshembeka, yi sekeriwe eMatsalweni naswona yi fanele ku kambisisiwa hi vukheta.

Mufundhisi yoloye a ku ri George Storrs. Xiendlakalo xexo xi humelele hi 1837, ku nga lembe leri Charles Darwin a nga sungula ha rona ku tsala ebukwini yakwe mavonelo lawa endzhakunyana a ma ta vumba dyondzo yakwe ya hundzuluko. Vanhu vo tala emisaveni a va tinyiketele ngopfu eka vukhongeri naswona a va pfumela eka Xikwembu. Vo tala a va hlaya Bibele naswona a va yi xixima va yi teka tanihi buku leyi va kongomisaka.

Endzhakunyana Storrs u kume leswaku xiphephana lexiya a a xi tsariwe hi Henry Grew wa le Philadelphia, ePennsylvania. Grew a a khomelele swinene eka nsinya wa nawu lowu nge, “tsalwa . . . hi rona ntsena ri nga tihlamuselaka kahle.” Grew ni vanghana vakwe a va dyondza Bibele va ri ni xikongomelo xa leswaku vutomi bya vona ni mintirho ya vona swi fambisana ni milawu ya yona. Ku kambisisa ka vona Bibele ku endle leswaku va kuma ntiyiso lowu hlamarisaka wa le Matsalweni.

Leswi a a susumeteriwa hi tibuku ta Grew, Storrs u swi kambisise hi vukheta leswi Matsalwa a ma swi vula malunghana ni moya-xiviri kutani a vulavula hi mhaka leyi ni vafundhisi-kulobye van’wana. Endzhaku ko heta malembe ya ntlhanu a ri karhi a dyondza hi ku tiyimisela, Storrs eku heteleleni u endle xiboho xo kandziyisa buku ya yena leyintshwa leyi a yi paluxa ntiyiso wa risima wa le Matsalweni lowu a ha ku wu kumaka. U sungule hi ku lunghiselela nkulumo yin’we leyi a a ta yi nyikela hi Sonto hi 1842. Hambiswiritano, u vone swi fanerile ku nyikela tinkulumo tin’wana leti engetelekeke leswaku a ta yi hlamusela kahle mhaka leyi. Eku heteleleni, nhlayo ya tinkulumo ta yena leti vulavulaka hi ku fa ka moya-xiviri wa munhu a ti ringana tsevu, naswona u ti kandziyise eka buku leyi nge, Six Sermons. Storrs a a ringanisa tsalwa ni tsalwa rin’wana leswaku a hlavutela ntiyiso lowu hlamarisaka lowu fihliweke hi tidyondzo ta Vujagana leti nga xi dzunisiki Xikwembu.

Bibele yi vula leswaku valandzeri va Yesu lava totiweke va nyikiwa miri lowu nga fiki tanihi hakelo ya leswi va tshembekeke. (1 Vakorinto 15:50-56) Storrs u vule leswaku loko miri lowu nga fiki wu ri hakelo ya lavo tshembeka, moya-xiviri wa lavo biha wa fa. Ematshan’weni ya ku mbambela, u kambisise Matsalwa. U kambisise Matewu 10:28 eka King James Version, leyi nge: “Chavani loyi a kotaka ku lovisa moya-xiviri ni  miri etiheleni.” Kutani moya-xiviri wu nga lovisiwa. Nakambe u kombetele eka Ezekiyele 18:4 leyi nge: “Moya-xiviri lowu dyohaka, wu ta fa.” (KJ) Loko Bibele hinkwayo yi kambisisiwile, ntiyiso wa risima wu ve erivaleni. Storrs u tsarile: “Loko dyondzo ya mina malunghana ni ku fa ka moya-xiviri yi ri ntiyiso, kutani tindzimana to tala ta Matsalwa leti a ti nga twisiseki ta dyondzo leyi tolovelekeke ya leswaku moya-xiviri a wu fi, se ta twisiseka naswona ti ni nhlamuselo leyi twalaka yi tlhela yi va ya nkoka.”

Kambe ku vuriwa yini hi matsalwa yo tanihi Yudha 7? Yi ri: “Swi ve tano hi Sodoma na Gomora ni miti leyi vandzamaneke na yona, endzhaku ka loko yi kotise tintsumi hi ku endla vumbhisa hilaha ku hundzeletiweke ni ku mukisana ni nyama leswaku yi yi tirhisa hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko, yi vekiwe emahlweni ka hina leswaku yi va xikombiso xa ku hi lemukisa hi ku kuma nxupulo wa vuavanyisi bya ndzilo lowu nga heriki.” Loko van’wana va hlaya ndzimana leyi, va nga ha gimeta hileswaku mimoya-xiviri ya lava dlayiweke eSodoma ni le Gomora yi hisiwa hilaha ku nga heriki hi ndzilo. Storrs u tsarile: “A hi ringaniseni Tsalwa ro karhi ni rin’wana Tsalwa.” Kutani u tshahe 2 Petro 2:5, 6 leyi nge: “Naswona xi nga tshikanga ku xupula misava ya khale, kambe xi hlayisa Nowa . . . , loko xi tisa ndhambhi ehenhla ka misava ya vanhu lava nga xiximiki Xikwembu; xi gweveke miti ya Sodoma na Gomora hi ku yi hundzula yi va nkuma, xi vekela vanhu lava nga xiximiki Xikwembu xikombiso xa swilo leswi taka.” Ina, Sodoma na Gomora yi hundzuke nkuma, yi loviseriwa makumu swin’we ni vaaki va kona.

Storrs u hlamuserile a ku: “Petro u nyikela rungula leri engetelekeke ra buku ya Yudha. Tibuku letimbirhi ti yi kombisa kahle ndlela leyi Xikwembu xi nga va tsakeriki ha yona vadyohi. . . . Vuavanyisi byebyo lebyi weleke misava ya khale, Sodoma na Gomora, hi lebyi nga heriki kumbe xilemukiso, xitsundzuxo lexi ‘nga heriki,’ kumbe ‘xikombiso’ eka vanhu hinkwavo emisaveni hinkwayo.” Kutani Yudha a a kombetela eka vuyelo bya ndzilo lowu loviseke Sodoma na Gomora tanihi lebyi nga heriki. Sweswo a swi kombisi nikatsongo leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi.

Storrs a a nga tirhisi matsalwa lama seketelaka mavonelo yakwe ivi a tshika man’wana. A a kambisisa mongo wa ndzimana yin’wana ni yin’wana swin’we ni nhlamuselo hinkwayo ya Bibele. Loko ndzimana yo karhi yi vonaka onge yi kanetana ni matsalwa man’wana, Storrs a a kambisisa eBibeleni hinkwayo leswaku a kuma nhlamuselo leyi twalaka.

Un’wana wa vanghana va George Storrs a ku ri jaha rin’wana leri a ri hlela ntlawa lowu dyondzaka Bibele ePittsburgh, le Pennsylvania. Vito ra rona a ku ri Charles Taze Russell. Swin’wana swa swihloko swa yena swo sungula swa tinhloko-mhaka ta le Matsalweni swi kandziyisiwe hi 1876 eka magazini lowu nge Bible Examiner, leyi tsariweke hi Storrs. Russell a a pfumela leswaku swichudeni swo sungula swa Bibele swi n’wi kuceterile. Endzhakunyana loko se a ri mutsari wa Zion’s Watch Tower, u tlangele mpfuno lowu Storrs a a n’wi nyika wona hi ku n’wi hlamusela rungula hi nomu ni hi ku ri tsala kunene ehansi.

Loko a ri ni malembe ya 18 hi vukhale, C. T. Russell u hlele ntlawa lowu dyondzaka Bibele naswona u simeke ni ndlela leyi Bibele a yi ta dyondziwa ha yona. A. H. Macmillan, xichudeni xa Bibele lexi tihlanganiseke na Russell xi hlamusele endlelo leri hi ndlela leyi: “Un’wana a a vutisa xivutiso. Kutani a va tlhuvutsa xivutiso xexo. A va kambisisa matsalwa hinkwawo lama fambisanaka ni mhaka yoleyo naswona loko se va twananile hi tindzimana teto, a va hetelela va fikelele xiboho xo karhi kutani va xi tsala ehansi.”

Russell a a khorwiseka leswaku Bibele loko yi kambisisiwa hinkwayo, yi fanele yi hlavutela rungula leri pfumelelanaka na yona swin’we ni Mutsari wa yona, ku nga Xikwembu. Loko xiphemu xihi na xihi xa Bibele xi vonaka onge xa tika ku xi twisisa, Russell a a tshemba leswaku xiphemu xexo xi fanele xi vekiwa erivaleni naswona xi hlamuseriwa hi swiphemu swin’wana swa Bibele.

Hambiswiritano, Russell, kumbe Storrs kumbe Grew, a hi vo sungula ku pfumelela Matsalwa ma tihlamusela hi woxe. Mukhuva lowu wu sunguriwe hi Musunguri wa Vukreste, Yesu Kreste. U tirhise matsalwa yo tala leswaku a hlamusela  leswi a swi vuriwa hi ndzimana yo karhi. Hi xikombiso, loko Vafarisi va sole vadyondzisiwa va yena hikwalaho ka leswi va nga kha swichocho hi Savata, Yesu u hlamusele ndlela leyi nawu wa Savata a wu fanele wu tirha ha yona hi ku kombisa mhaka leyi tsariweke eka 1 Samuwele 21:6. Varhangeri va vukhongeri a va yi toloverile mhaka yoleyo, laha Davhida swin’we ni vavanuna va yena va dyeke xinkwa xa nkombiso. Kutani Yesu u kombetele eka xiphemu xa Nawu lexi vuleke leswaku a ku ri vaprista lava nga vatukulu va Aroni ntsena lava a va fanele ku dya xinkwa xa nkombiso. (Eksoda 29:32, 33; Levhitika 24:9) Hambiswiritano, Davhida u byeriwe leswaku a dya xinkwa xexo. Yesu u gimete mhaka yakwe leyi khorwisaka hi ku tshaha ebukwini ya Hosiya, a ku: “Loko mi twisise nhlamuselo ya marito lama nge, ‘Ndzi lava tintswalo, ku nga ri xitlhavelo,’ a mi ta va mi nga va gwevanga lava pfumalaka nandzu.” (Matewu 12:1-8) Mawaku xikombiso lexinene xa ku ringanisa tsalwa ni matsalwa man’wana leswaku ku fikeleriwa ku twisisa loku pakanisaka!

Valandzeri va Yesu va khomelele eka endlelo leri fanaka ra ku tirhisa tinhlamuselo ta matsalwa leswaku va twisisa tsalwa ro karhi. Loko muapostola Pawulo a dyondzisa vanhu va le Tesalonika, “[a a] kanerisana na vona hi Matsalwa, a hlamusela ni ku kombisa hi tinhlamuselo leswaku a swi fanela leswaku Kreste a xaniseka ni ku pfuka eka lava feke.” (Mintirho 17:2, 3) Ni le mapapileni yakwe lawa a ma tsaleke a huhuteriwe hi Xikwembu, Pawulo u pfumelele Bibele yi tihlamusela hi yoxe. Hi xikombiso, loko a tsalela Vaheveru u tshahe matsalwa yo tala ku kombisa leswaku Nawu a wu ri ndzhuti wa swilo leswinene leswi nga ta ta.—Vaheveru 10:1-18.

Ina, swichudeni swa Bibele leswi tshembekeke swa lembe-xidzana ra vu-19 ni ra vu-20 a swo kondletela ntsena endlelo leri ra Vukreste. Mukhuva lowu wa ku ringanisa matsalwa ni matsalwa man’wana wu hambeta wu tirhisiwa ni le ka magazini wa Xihondzo xo Rindza. (2 Vatesalonika 2:15) Timbhoni ta Yehovha ti tirhisa nsinya lowu wa nawu loko ti kambisisa tsalwa ro karhi.

Loko hi hlaya Bibele, hi nga xi tekelela njhani xikombiso lexinene xa Yesu ni xa valandzeri va yena vo tshembeka? Xo sungula, hi nga kambisisa mongo wa tsalwa leri ku vulavuriwaka ha rona hi nkarhi wolowo. Mongo wa mhaka wu nga hi pfuna njhani ku twisisa nhlamuselo? Hi xikombiso, a hi kambisiseni marito ya Yesu lama tsariweke eka Matewu 16:28 lama nge: “Ndzi tiyisile ndzi ri eka n’wina, ku ni van’wana lava yimeke laha lava nga ta ka va nga ri nantswi rifu nikatsongo va nga si rhanga va vona N’wana wa munhu a ta emfun’weni wakwe.” Van’wana va nga ha vula leswaku marito lawa a ma hetisekanga hikuva vadyondzisiwa hinkwavo va Yesu lava a va ri kona loko a vula marito wolawo va fe Mfumo wa Xikwembu wu nga si simekiwa ematilweni. The Interpreter’s Bible yi vula leswi hi ndzimana leyi: “Vuprofeta lebyi a byi hetisekanga naswona Vakreste lava landzeleke va boheke ku hlamusela leswaku vuprofeta lebyi a ku ri xifaniso.”

Hambiswiritano, mongo wa ndzimana leyi swin’we ni tindzimana leti vulavulaka hi mhaka leyi fanaka leti tsariweke hi Marka na Luka, ti hi pfuna ku twisisa nhlamuselo ya xiviri ya tsalwa leri. I yini leswi Matewu a swi vuleke endzhakunyana ka marito lama tshahiweke laha henhla? U tsarile a ku: “Endzhaku ka masiku ya tsevu Yesu a teka Petro na Yakobo na Yohane makwavo a tlhandlukela na vona entshaveni leyi tlakukeke va ri voxe. Hiloko a hundzuriwa emahlweni ka vona.” (Matewu 17:1, 2) Marka na Luka va tlhela va hlanganisa nhlamuselo ya Yesu malunghana ni Mfumo swin’we ni mhaka ya ku hundzuriwa. (Marka 9:1-8; Luka 9:27-36) Ku ta ka Yesu a ri ematimbeni ya Mfumo ku kombisiwe eku hundzuriweni ka yena, ku humelela ka yena hi ku vangama emahlweni ka vaapostola vanharhu. Petro u seketela mhaka leyi hi ku vulavula hi “matimba swin’we ni vukona bya Hosi ya hina Yesu Kreste,” loko a nyikela vumbhoni malunghana ni ku hundzuriwa ka Yesu.—2 Petro 1:16-18.

Ku vuriwa yini loko u nga ri twisisi tsalwa hambiloko se u kambisise mongo wa rona? U nga ha vuyeriwa hi ku ri ringanisa ni matsalwa man’wana, u ri karhi u tsundzuka nhlamuselo ya Bibele hinkwayo. Nchumu wun’wana lowu nga ku pfunaka leswaku u endla tano wu kumeka eka  Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, lebyi sweswi byi kumekaka hi tindzimi ta 57 byi helerile kumbe ku ri tibuku to karhi ta byona. Xitirho lexi i nongonoko wa swikombo lowu nga eka kholumo leyi nga exikarhi ka tluka rin’wana ni rin’wana eka minkandziyiso ya yona yo tala. U nga kuma swikombo leswi tlulaka 125 000 eka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima. “Xingheniso” xa New World Translation of the Holy Scriptures—With References xi ri: “Loko u kambisisa hi vukheta swikombo leswi nga etlhelo ni tinhlamuselo ta le hansi leti nga laha, swi ta ku endla u vona vun’we lebyi nga kona exikarhi ka tibuku leti ta Bibele ta 66, leswi kombisaka leswaku ti vumba buku yin’we leyi huhuteriweke hi Xikwembu.”

A hi voneni leswaku swikombo leswi swi nga hi pfuna njhani leswaku hi twisisa tsalwa ro karhi. Anakanya hi xikombiso lexi vulavulaka hi matimu ya Abrama kumbe Abrahama. Xiya xivutiso lexi: I mani loyi a rhangeleke loko Abrama ni ndyangu wa yena va suka eUra? Genesa 11:31 yi ri: “Tera a teka Abrama n’wana wakwe na Lota, . . . na Sarayi nhlomi yakwe, . . . kutani va suka na yena eUra tiko ra Vakalidiya va ya etikweni ra Kanana. Hi ku famba ka nkarhi va fika eHarani va tshama kona.” Loko munhu o hlaya ndzimana leyi, a nga ha gimeta hileswaku tata wa Abrama, Tera, hi yena loyi a rhangeleke. Hambiswiritano, eka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, hi kuma 11 wa swikombo eka ndzimana leyi. Xikombo xo hetelela xi hi yisa eka Mintirho 7:2, laha hi hlayaka hi ta xitsundzuxo xa Stefano lexi yaka eka Vayuda va lembe-xidzana ro sungula, lexi nge: “Xikwembu xa ku vangama xi humelele eka tata wa hina Abrahama loko a ri eMesopotamiya, a nga si tshama eHarani, kutani xi ku eka yena, ‘Huma etikweni ra wena ni le maxakeni ya wena u ta etikweni leri ndzi nga ta ku komba rona.’” (Mintirho 7:2, 3) Xana Stefano a a hlanganisa mhaka leyi ni ku suka ka Abrama eHarani? A swi tano nikatsongo, hikuva lexi i xiphemu xa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.—Genesa 12:1-3.

Kutani, ha yini Genesa 11:31 yi vula leswaku ‘Tera u teke Abrama n’wana wakwe’ ni van’wana endyangwini wakwe kutani va suka eUra? Tera a a ha ri nhloko ya ndyangu. U pfumerile ku famba na Abrama, xisweswo hi yona mhaka leyi ku vuriweke leswaku hi yena la tekeke ndyangu a famba na wona eHarani. Loko hi ringanisa ni ku twananisa matsalwa lawa mambirhi, hi nga swi twisisa leswi hakunene swi endlekeke. Abrama u khutaze tata wakwe hi xichavo leswaku a suka eUra hilaha xileriso xa Xikwembu a xi vule hakona.

Loko hi hlaya Matsalwa, hi fanele hi anakanyisisa hi mongo ni nhlamuselo ya Bibele hinkwayo. Vakreste va tsundzuxiwa: “A hi amukelanga moya wa misava, kambe hi amukele moya lowu humaka eka Xikwembu, leswaku hi ta tiva swilo leswi Xikwembu xi hi nyikeke swona hi musa. Nakambe swilo leswi a hi swi vulavuli hi marito lawa hi dyondzisiweke hi vutlhari bya munhu, kambe hi marito lawa hi dyondzisiweke hi moya, hi ri karhi hi hlanganisa timhaka ta moya ni marito ya moya.” (1 Vakorinto 2:11-13) Ina, hi fanele hi kombela Yehovha leswaku a hi pfuna ku twisisa Rito rakwe naswona hi ringeta ku “hlanganisa timhaka ta moya ni marito ya moya” hi ku kambisisa mongo wa tsalwa leri ku vulavuriwaka ha rona ni ku lava matsalwa lama vulavulaka hi mhaka leyi fanaka. Onge hi nga hambeta hi va ni dyondzo ya munhu hi yexe hi ri ni xikongomelo xa ku kuma ntiyiso wa risima eRitweni ra Xikwembu.