Dyambu Ni Tipulanete Leti Ri Rhendzeleke—Ndlela Leyi Swi Veke Kona Ha Yona

LESWAKU dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swi va endhawini yo hlawuleka eka vuako hinkwabyo ku katseke swilo swo tala. Swi le xikarhi ka mavoko mambirhi ya xirimela xa Milky Way endhawini leyi nga riki na tinyeleti to tala. Kwalomu ka tinyeleti hinkwato leti hi kotaka ku ti vona nivusiku ti le kule swinene na hina lerova loko u ti languta hi titheleskopu letikulu u vona mathonsi lama voningaka ntsena. Xana dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swi fanele swi va endhawini yoleyo?

Loko dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke a swi ri ekusuhi ni le xikarhi ka Milky Way, swilo a swi ta hi fambela ximatsi hikwalaho ko va endhawini leyi nga ni tinyeleti to tala ngopfu. Hi xikombiso, ndlela leyi misava yi rhendzelekaka ha yona a yi ta kavanyeteka kutani sweswo a swi ta byi khumba swinene vutomi bya vanhu. Hilaha swi nga hakona, dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swi le ndhawini leyi faneleke eka xirimela leswaku swi papalata khombo leri swin’we ni man’wana yo tanihi ku langutana ni ku hisa lokukulu loko swi hundza mapapa ya gasi, swin’we ni ku nga sirheleleki eka tinyeleti leti bulukaka ni swilo swin’wana leswi vangelaka ku hisa lokukulu loku nga ni khombo.

Dyambu i muxaka lowu faneleke wa nyeleti leyi enerisaka swilaveko swa hina. Ri hisa hi mpimo lowu nga cinciki, i khale swinene ri ri kona, a hi rikulu ngopfu naswona a ri hisi ngopfu. Tinyeleti to tala leti nga eka xirimela xa hina i titsongo swinene eka dyambu ra hina naswona a ti koti ku humesa ku vonakala loku faneleke kumbe mpimo lowu faneleke wa ku hisa leswaku ku va ni swilo leswi hanyaka eka pulanete yo kota misava. Ku tlula kwalaho, tinyeleti to tala ta fambisana hikwalaho ka matimba yo kokela swilo ehansi naswona ti rhendzeleka etlhelo ka letin’wana. Ku hambana ni sweswo, dyambu ra hina ri tiyimele roxe. Swi tikomba onge dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke a swi nga ta rhendzeleka loko a swi lawuriwa hi matimba lama kokelaka swilo ehansi ya madyambu mambirhi kumbe yo tala.

Nchumu wun’wana lowu endlaka leswaku dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swi hlawuleka i ndhawu leyi tipulanete letikulu leti nga emakumu ti nga eka yona, laha ti rhendzelekaka eka xirhendzevutana naswona ti nga riki ni matimba yo kokela swilo ehansi lama nga kavanyetaka tipulanete letitsongo to fana ni misava. * Ematshan’weni ya sweswo, tipulanete letikulu leti nga emakumu ti sirhelela tipulanete letitsongo hi ku tswonga swilo leswi nga ni khombo ni ku swi bakanyela endhawini yin’wana. Eka buku ya vona leyi nge Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe, Peter D. Ward na Donald Brownlee va hlamusela: “Tipulanete letitsongo ni swilo swa le mpfhukeni a swi hi tlumbi minkarhi yo tala hikwalaho ka leswi ku nga ni tipulanete letikulu leti nga ni gasi yo tala, to tanihi Jupiter leyi nga endzhaku ka hina.” Ku kumiwe dyambu rin’wana leri rhendzeriweke hi tipulanete letikulu. Kambe ndlela leyi vunyingi bya tipulanete teto letikulu ti rhendzelekaka ha yona yi nga veka pulanete leyitsongo yo tanihi misava ekhombyeni.

Ntirho Wa N’weti

Ku sukela eminkarhini ya khale, vanhu va hlamarisiwe hi n’weti wa hina. Ku qambhiwe swiphato ni tinsimu to tala hi ku tirhisa wona. Hi xikombiso, mutlhokovetseri wa khale wa Muheveru u hlamusela n’weti tanihi lowu ‘simekiweke wu tiya hilaha ku nga riki na makumu, ku fana ni mbhoni yo tshembeka exibakabakeni.’—Pisalema 89:37.

Ndlela yin’wana ya nkoka leyi n’weti wu khumbaka vutomi bya swilo leswi hanyaka emisaveni ha yona hileswi matimba ya wona yo kokela swilo ehansi ma vangelaka ku cinca-cinca ka hloto wa lwandle.  Ku ehleketiwa leswaku ku cinca-cinca ka hloto wa lwandle i ka nkoka swinene eka mimoya ya le lwandle, leyi hi hala tlhelo yi nga ya nkoka eka ku cinca-cinca ka maxelo ya hina.

Ntirho wun’wana wa nkoka lowu endliwaka hi n’weti i ku tirhisa matimba ya wona ya ku kokela swilo ehansi leswaku ma khoma misava yi nga tsekatseki loko yi ri karhi yi rhendzeleka ehandle ka dyambu. Hi ku ya hi magazini wa sayense lowu vuriwaka Nature, loko n’weti a wu nga ri kona, ku voyama ka misava a ku ta cinca endzhaku ka nkarhi wo leha ku suka “eka 0 [digri] ku ya eka 85 [wa tidigri].” Ehleketa leswaku a swi ta va njhani loko misava a yi nga voyamanga! A hi nga ta va na kona ku cinca ka tinguva loku tsakisaka naswona a hi ta xaniseka hikwalaho ka dyandza. Nakambe ku voyama ka misava ku endla leswaku ku nga hisi ku tlula mpimo kumbe ku nga titimeli hi ndlela leyi tlurisaka mpimo lerova hi nga koti ku hanya. Jacques Laskar, mutivi wa tinyeleti u ri: “Maxelo lama nga hundzukiki lama nga kona eminkarhini ya manguva lawa ma titshege hi nchumu wun’we ntsena wo hlawuleka: ku va kona ka N’weti.” Leswaku wu kota ku khoma misava, n’weti wa hina i wukulu—wu tlula ni min’weti ya tipulanete letikulu.

Kambe, hilaha swi tsariweke hakona hi mutsari wa buku ya khale ya Bibele ya Genesa, ntirho wun’wana wa n’weti i ku voninga nivusiku.—Genesa 1:16.

Xana Swi Lo Tiendlekela Kumbe Swi Lo Endliwa?

Munhu a nga yi hlamusela njhani ndlela leyi swilo leswi swi endlekeke ha yona hi nkarhi wun’we leswaku ku va ni swilo leswi hanyaka emisaveni ni ku endla leswaku ku hanya swi tsakisa? Swi tikomba onge ku ni tinhlamuselo timbirhi ntsena. Yo sungula i ya leswaku swilo leswi hinkwaswo swi lo tiendlekela hi xiwelo. Ya vumbirhi i ya leswaku swi endliwe hi munhu wo karhi wo tlhariha ngopfu.

Magidi ya malembe lama hundzeke, Matsalwa yo Kwetsima ma vule leswaku vuako bya hina hinkwabyo byi endliwe hi Muvumbi—ku nga Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Loko sweswo swi ri ntiyiso, swi vula leswaku swiyimo leswi nga kona eka dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swi endliwe hi xikongomelo, a swi lo tiendlekela hi xiwelo. Hi ndlela yo fanekisela, Muvumbi u hi tsalele rungula ra swilo leswi a swi endleke leswaku ku va ni swilo leswi hanyaka emisaveni. Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku hambileswi rungula leri ri nga ni kwalomu ka malembe ya 3 500 ri tsariwile, swiendlakalo swa matimu ya vuako hinkwabyo leswi hlamuseriweke eka rona, swi fambisana kahle ni leswi vativi va sayense va pfumelaka eka swona. Rungula leri ri kumeka ebukwini ya Bibele ya Genesa. Xiya leswi ri swi vulaka.

Rungula Ra Genesa Ra Ku Tumbuluxiwa Ka Swilo

“Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.” (Genesa 1:1) Marito yo sungula ya Bibele ma kombetela eku tumbuluxiweni ka dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke, ku katsa ni pulanete ya hina swin’we ni tinyeleti leti nga eka magidi ya timiliyoni ta swirimela leswi vumbaka vuako bya hina hinkwabyo. Hi ku ya hi Bibele, eku sunguleni vuandlalo bya misava a byi ‘nga ri na xivumbeko naswona a byi nga ri na nchumu.’ A ku nga ri na matiko-nkulu naswona a yi nga ri kona ndhawu leyi  noneke. Kambe marito lama landzelaka ma kandziyisa nchumu lowu vativi vo tala va sayense va vulaka leswaku i wa risima swinene eka pulanete leswaku yi kota ku va ni swilo leswi hanyaka—ku nga mati yo tala. Moya wa Xikwembu a wu “ya hala ni hala ehenhla ka vuandlalo bya mati.”—Genesa 1:2.

Leswaku vuandlalo bya mati byi nga vi ayisi, misava yi fanele yi va yi tshinelelane ni dyambu hi mpfhuka lowu faneleke. Andrew Ingersoll, mutivi wa sayense ya tipulanete wa hlamusela: “Mars yi titimela ngopfu, Venus yi hisa ngopfu, Misava ya hisa yi tlhela yi titimela hi mpimo lowunene.” Hilaha ku fanaka, leswaku swimila swi kota ku kula ku fanele ku va ni ku vonakala loku ringaneke. Nakambe xa nkoka swinene, rungula ra le Bibeleni ri vika leswaku eku sunguleni ka nkarhi wa ku tumbuluxiwa ka swilo, Xikwembu xi endle leswaku ku vonakala ka dyambu ku nghena emapapeni ya ntima ya nkahelo wa mati lama funengeteke lwandle ku fana ni “xitsondzelo” xa n’wana.—Yobo 38:4, 9; Genesa 1:3-5.

Eka tindzimana leti landzelaka ta Genesa, hi hlaya leswaku Muvumbi u tumbuluxe nchumu lowu Bibele yi wu vitanaka “xibakabaka.” (Genesa 1:6-8) Xibakabaka lexi xi tele hi tigasi leti endlaka atimosifiya ya misava.

Kutani Bibele yi hlamusela leswaku Xikwembu xi cince vuandlalo bya misava lebyi a byi nga ri na xivumbeko leswaku byi va ndhawu leyi omeke. (Genesa 1:9, 10) Handle ko kanakana xi endle leswaku vuandlalo bya misava byi goveka kutani byi humela ehandle ka mati. Hikwalaho ka sweswo, swi nga ha endleka leswaku ku ve ni makhele lama enteke kutani ku humelela matiko-nkulu hi le lwandle.—Pisalema 104:6-8.

Enkarhini lowu nga tiviwiki eku sunguleni ka misava, Xikwembu xi endle minkuxe leyi voniwaka hi makhiroskopu emalwandle. Hi ku tirhisa ntamu lowu humaka edyambyini, swivumbiwa leswi leswi nga ni sele yin’we ntsena swi sungule ku hundzula khaboni-dayokisayidi leswaku yi va swakudya swi ri karhi swi humesa okisijini yi ya eka atimosifiya. Ku endliwa ka swimilana hi siku ra vunharhu ra ku tumbuluxiwa ka swilo, leswi eku heteleleni swi tateke tiko, ku hatlisise fambiselo leri leri hlamarisaka. Xisweswo ku ve ni okisijini yo tala eka atimosifiya, leyi a yi ta endla leswaku vanhu ni swiharhi swi kota ku hanya hi ku hefemula.—Genesa 1:11, 12.

Muvumbi u endle leswaku ku va ni switsongwatsongwana swa mihlovo-hlovo emisaveni leswaku tiko ri va leri noneke. (Yeremiya 51:15) Switsongwatsongwana leswi leswitsongo swinene swi borisa swilo leswi feke, swi pfuxeta swiaki swin’wana leswi tirhisiwaka hi swimilana leswaku swi kota ku kula. Mixaka yo hlawuleka ya switsongwatsongwana yi kuma nayitrojini emoyeni kutani swi yi hundzisela eka swimilana leswaku swi ta kula. Lexi hlamarisaka, ku ringanyetiwa leswaku misava leyi noneke leyi tataka xandla yi nga ha va ni switsongwatsongwana swa tsevu wa magidi ya timiliyoni!

Genesa 1:14-19 yi hlamusela hi ta ku tumbuluxiwa ka dyambu, n’weti ni tinyeleti hi siku ra vumune ra ku tumbuluxiwa ka swilo. Loko u ti hlaya ro sungula tindzimana leti, swi nga ha tikomba onge ta kanetana ni nhlamuselo leyi se hi vulavuleke ha yona ya Matsalwa. Hambiswiritano, tsundzuka leswaku Muxe, mutsari wa Genesa, u tsale rungula ra ku tumbuluxiwa ka swilo hi ku ya hi langutelo ra muhlaleri wa laha misaveni, onge hiloko a a ri kona. Swi tikomba onge, dyambu, n’weti ni tinyeleti swi sungule ku vonakala exibakabakeni xa misava hi nkarhi wolowo.

Rungula ra Genesa ri vula leswaku swiharhi swa le lwandle swi sungule ku va kona hi siku ra vuntlhanu ra ku tumbuluxiwa ka swilo ni leswaku hi siku ra vutsevu ku vumbiwe swiharhi swa laha misaveni swin’we ni munhu.—Genesa 1:20-31.

 Misava Yi Vumberiwe Leswaku Vanhu Va Tiphina Eka Yona

Xana a wu swi voni leswaku ku va kona ka vutomi emisaveni, lebyi veke kona hilaha rungula ra Genesa ri vulaka hakona, ku endleriwe leswaku hi tiphina hi byona? Xana u tshame u pfuka hi siku leri dyambu ri tlhaveke kahle, u hefemula moya lowu tengeke kutani u tsaka hileswi u hanyaka? Kumbexana u famba-fambe entangeni kutani u tsakela ku nun’hwela ka swiluva. Kumbe u tshame u famba-famba ensin’wini leyi nga ni mirhi leyi tswalaka mihandzu kutani u kha yin’wana yo nandziha. Ntsako wo tano a hi nga ta va na wona loko a ku nga ri hikwalaho ka swivangelo leswi landzelaka: (1) misava leyi nga ni mati yo tala, (2) ku hisa ka dyambu loku ringaneke ni ku vonakala ka rona, (3) atimosifiya ya hina leyi nga ni tigasi leti hlanganisiweke kahle ni (4) ndhawu leyi noneke.

Swilo leswi hinkwaswo—leswi nga riki kona eka Mars, Venus ni le ka tipulanete letin’wana leti nga kona—a swi lo tiendlekela. Swi lo hleriwa kahle leswaku vutomi emisaveni byi tsakisa. Hilaha xihloko lexi landzelaka xi nga ta kombisa hakona, Bibele yi tlhela yi vula leswaku Muvumbi u tumbuluxe pulanete ya hina leyo saseka leswaku yi tshama hilaha ku nga heriki.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

“Loko mina tanihi mutivi wa maribye ni misava a ndzo vitaniwa leswaku ndzi hlamusela hi ku komisa mavonelo ya hina ya manguva lawa ya leswaku misava yi huma kwihi ni leswaku swilo leswi hanyaka swi ve kona njhani emisaveni, ndzi hlamusela vanhu lava titsongahataka ni lava toloveleke ku risa, vo tanihi tinxaka leti Buku ya Genesa yi tsaleriweke tona, nchumu lowu a ndzi ta wu endla, i ku hlamusela leswi vuriweke eka ndzima yo sungula ya Genesa.”—Mutivi wa maribye ni misava, Wallace Pratt.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

I NDHAWU LEYINENE YO DYONDZA VUAKO HINKWABYO

Loko dyambu a ri ri endhawini yin’wana eka xirimela xa hina, a hi nga ta ti vona kahle tinyeleti. Buku leyi nge, The Privileged Planet ya hlamusela: “Dyambu ni Tipulanete leti ri rhendzeleke swi tshamele . . . ekule ni tindhawu leti nga ni ritshuri leti nga ni ku vonakala lokukulu, xisweswo hi kota ku ti vona kahle tinyeleti leti nga ekusuhi ni leti nga ekule evuakweni hinkwabyo.”

Ku tlula kwalaho, hikwalaho ka leswi n’weti wu nga ekule ni misava, vukulu bya wona byi kota ku endla leswaku dyambu ri nga vonaki loko n’weti wu sirhe dyambu. Swiendlakalo leswi leswi nga tolovelekangiki ni leswi hlamarisaka swi endla leswaku vativi va tinyeleti va kota ku dyondza hi dyambu. Tidyondzo to tano ti va paluxele swihundla swo tala leswi eku sunguleni a va nga swi tivi malunghana ni leswaku tinyeleti ti voninga njhani.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

N’weti i wukulu swinene lerova wu kota ku khoma misava yi rhendzeleka yi voyamile

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

I yini leswi endlaka leswaku emisaveni ku va ni swilo leswi hanyaka? Hileswi yi nga ni mati yo tala, ku vonakala ni ku hisa loku ringaneke, atimosifiya ni ndhawu leyi noneke

[Swihlovo Swa Kona]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.