MUVALANGI la nga ni xivindzi a nga swi tshembanga leswi a a swi vona. Kwalaho, laha se a ku ri mananga ya Algeria, a ku ri ni muako wa khale wa le Rhoma. Loko Scotsman James Bruce a kuma ndhawu leyi hi 1765, kahle-kahle a  nga swi xiyi leswaku u yime eka marhumbi ya muti lowukulu wa Varhoma lowu akiweke eAfrika N’walungu—ku nga doroba ra khale ra Thamugadi, leri sweswi ku nga Timgad.

Endzhaku ka malembe yo tlula dzana, hi 1881, vayimburi va le Furwa va kume swilo swa le Timgad leswi a swi funengetiwile. Va gimete hi ku vula leswaku, hambileswi ndhawu ya kona yi nga kwandzasi kambe vaaki va yona a va tiphina hi vutomi. Kambe i yini leswi endleke leswaku Varhoma va aka muti wo saseka endhawini yo tano? Naswona hi nga dyondza yini eka muti lowu wa khale ni le ka vaaki va wona?

Loko Varhoma va sungula ku fuma eAfrika N’walungu hi va-100 B.C.E., rixaka leri tshamelaka ku rhurha a ri va karhata swinene. Varhoma a va ta ku kondletela njhani ku rhula ni vanhu lava tshamaka kwalaho? Xo sungula, masocha ya Vuthu ra Vunharhu ra Augustan ma ake tikampa to tala leti tiyisiweke ni swiyindlwana swa varindzi etindhawini ta le tintshaveni leti namuntlha ku nga n’walungu wa Algeria. Endzhaku, ma ake muti wa Timgad, kambe hi xikongomelo xin’wana.

Eku sunguleni, Varhoma a va yisa vanhu lava dyuhaleke eTimgad, kambe kahle-kahle xikongomelo xa vona xo aka muti wolowo a ku ri ku heta tinxaka ta ndhawu yoleyo matimba. Kungu ra vona ri humelerile. Ku nga ri khale vutomi byo tsakisa lebyi a byi hanyiwa eTimgad byi sungule ku koka vanhu lava a va ya edorobeni leswaku va ya xavisa nhundzu ya vona. Hi ku tshemba leswaku va ta kuma mpfumelelo wo tshama eTimgad, laha a ku tshama vaaka-tiko va le Rhoma ntsena, vanhu vo tala va joyine Vuthu ra Rhoma ku ringana malembe ya 25 leswaku va ta kuma mpfumelelo wo va vaaka-tiko va le Rhoma swin’we ni vana va vona.

Hi ku va va nga enerisiwi hi ku va vaaka-tiko va le Rhoma ntsena, eku heteleleni vanhu van’wana va le Afrika va kume ni swikhundlha eTimgad kumbe emadorobeni man’wana. Rhengu ra Varhoma ro wonga vanhu va ndhawu yoleyo leri a ri nga xiyiwi, ri humelerile hikuva endzhaku ka malembe ya 50 ndhawu yoleyo yi kumiwile eTimgad, se a ku tshama vanhu vo tala va le Afrika N’walungu.

HVarhoma va swi kote njhani ku koka timbilu ta vaaka-tiko va ndhawu yoleyo hi xihatla? Xo sungula, Cicero murhangeri wa le Rhoma u veke nawu lowu vulaka leswaku vanhu hinkwavo va ringana. U ave ndhawu leyi a ku tshama vanhu va le Rhoma lava ku nga khale va ri kwalaho ni laha a ku tshama vaaka-tiko va le Afrika leswaku yi ringana. Muti wu hleriwe hi vukheta, wu va ni switandi leswi leheke timitara ta 20 leswi a swi hambanisiwa hi switarata leswitsongo. A swi kanakanisi leswaku ku ringana ni ku hleleka koloko a swi tsakisa vaaka-tiko va kwalaho.

Hilaha a swi endleka hakona emadorobeni yo tala ya le Rhoma, vaaka-tiko a va hlangana etindhawini leti teleke hi vanhu emakete leswaku va twa timhaka leta ha ku humelelaka kumbe va tihungasa. A swi kanakanisi leswaku vanhu va le matiko-xikaya ya le kusuhi etindhawini ta tintshava leti nga kwandzasi, a va swi navela ku famba-famba laha ku nga ni ndzhuti hi siku ro hisa kumbe va navela ku wisa eka yin’wana ya tindhawu to hlambela leti a ku ngheniwa mahala. A va swi navela ku tikuma va tshame etlhelo ka swihlovo swa mati lama phyuphyisaka, va ri karhi va bula ni vanghana. Swi nga endleka leswaku swilo hinkwaswo leswi eka vona a swi vonaka ku ri norho.

Swin’wana leswi kokeke timbilu ta vanhu a ku ri ndhawu ya mintlango leyi pfulekeke. Ndhawu leyi a yi kota ku rhurhela ntshungu lowukulu wa le Timgad ni wa le madorobeni ya le kusuhi hikuva a yi ri ni switulu swo tlula 3 500. Exitejini, vatlangi a va hungasa vahlaleri hi vuhungasi bya le Rhoma lebyi a byi taleriwe hi ku tikhoma loko biha kumbe madzolonga.

Kasi swin’wana leswi nga koka timbilu ta vanhu a ku ri vukhongeri bya le Rhoma. Ehansi ni le makhumbini ya makamara yo hlambela eka wona a ku khavisiwe hi swifaniso swa mivalavala leswi kombisaka mintsheketo ya vuhedeni. Tanihi leswi ku hlamba a ku ri ka nkoka evuton’wini bya siku ni siku, hakatsongo-tsongo vaaka-tiko va tolovelane ni swikwembu ni vukhongeri bya le Rhoma. Rhengu ro wonga vanhu va le Afrika leswaku va nghena eka ndhavuko wa le Rhoma ri humelerile hikuva hambi ku ri masirha se a va ma khavisa hi swikwembu swa ndhawu yoleyo ni swa le Rhoma.

Endzhaku ka loko Mufumi Trajan a ake muti lowu hi 100 C.E., Varhoma va khutaze leswaku eAfrika N’walungu hinkwako ku va ni mavele, mafurha ya mutlhwari ni vhinyo. Hi xihatla xifundzha hinkwaxo xi sungule ku va xitlati lexikulu xa le Rhoma, xi rhumela swilo leswi emfun’weni wa Rhoma. Ku fana ni madoroba man’wana, Timgad yi hluvukile loko yi lawuriwa hi mfumo wa Rhoma. Eku heteleleni, vaaka-tiko va le Timgad va andzile naswona doroba leri ri ve rikulu ku tlula leswi a ri ri xiswona.

Vanhu lava a va tshama edorobeni ni vini va ndhawu yoleyo va vuyeriwile hi bindzu ra le Rhoma, kambe a swi vanga tano eka varimi va kwalaho. Hi va-200 C.E., varimi van’wana va pfukele mfumo hikwalaho ka ku pfumaleka ka vululami ni hikwalaho ka ku tlakuka ka swibalo. Van’wana va vona, lava ngheneke eka kereke ya Khatoliki, va tihlanganise ni Vaxandzuki—ku nga ntlawa lowu tivulaka Vakreste lowu lwisanaka ni vukanganyisi lebyi nga  eKerekeni ya Khatoliki.—Hlaya bokisi leri nge, “ Vaxandzuki—A Hi ‘Vakreste Va Xiviri.’”

Endzhaku ka malembe yo tala ku ri ni hasahasa, tinyimpi ta xin’wana-manana ni ku hlaseriwa ka vanhu vambe, mfumo wa Rhoma a wa ha swi kotanga ku lawula Afrika N’walungu. Hi va-500 C.E., Timgad yi hisiwile hi tinxaka ta kwalaho ta Maarabu naswona eku heteleleni yi heleriwe hi ndhuma leyi a yi ri na yona ku tlula malembe ya gidi.

Vayimburi lava pfumbuleke muti wa Timgad va hlamarisiwe hi marito ya Xilatini lawa va ma kumeke kwalaho. A ma ku: “Ku hlota, ku hlambela, ku tihungasa ni ku hleka—hi byona vutomi!” N’wamatimu un’wana wa le Furwa u vule leswaku eka van’wana marito lawa “ma fambisana ni filosofi leyi swi nga endlekaka leswaku a yi nga ri pakani leyinene kambe van’wana va yi teka ku ri vutlhari.”

Kahle-kahle Varhoma a va hanya vutomi byo tano ku ringana nkarhi wo leha. Muapostola Pawulo, Mukreste wa le minkarhini ya vaapostola u vulavule hi vanhu lava a va vula leswaku “A hi dyeni hi nwa, hikuva mundzuku hi ta fa.” Hambileswi a va ri va vukhongeri, Varhoma a va hanyela ku tiphina swa nkarhinyana, va nga ri na mhaka ni xikongomelo xa vutomi. Pawulo u lemukise Vakreste-kulobye leswaku va tivonela eka vanhu vo tano loko a ku: “Mi nga xisiwi. Vunakulobye byo biha byi onha mikhuva leyi pfunaka.”—1 Vakorinto 15:32, 33.

Hambileswi vanhu va le Timgad va hanyeke emalembeni ya kwalomu ka 1 500 lama hundzeke, ndlela leyi a va teka vutomi ha yona a yi cincanga ngopfu. Vanhu vo tala namuntlha va hanyela ku titsakisa ntsena. Eka vona, langutelo leri Varhoma a va ri na rona hi vutomi va ri amukela, a va na mhaka ni vuyelo lebyi nga ta va kona. Kambe Bibele ya hi lemukisa yi ku: “Xiyimo xa misava leyi xa hundzuka.” Yi tlhela yi hi khutaza leswaku ‘hi nga tirhisi misava leyi hi xitalo.’—1 Vakorinto 7:31.

Marhumbi ya Timgad ma kombisa leswaku ntsako wa xiviri ni ku hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo a swi titsheganga hi swilo leswi kumekeke eAfrika N’walungu. Kambe, swi titshege hi ku va hi yingisa xitsundzuxo lexi xa le Bibeleni: “Misava ya hundza ni ku navela ka yona, kambe loyi a endlaka ku rhandza ka Xikwembu u tshama hi masiku.”—1 Yohane 2:17.