VANHU vo tala va tsakisiwa hi ku dya. Kasi van’wana va boheka ku tshika ku dya swakudya swin’wana. Ku fana na Emily loyi a boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, miri wakwe wu ala swakudya swo karhi. Leswi endlekaka emirini wa Emily loko a swi dyile swi vuriwa anaphylaxis naswona swi ni khombo swinene. Kambe a hi minkarhi hinkwayo loko miri wu ala swakudya swi vaka ni khombo ku fana ni le ka xiyimo xa Emily.

Emalembeni ya sweswinyana ku ve ni xiviko lexi kombisaka ku tlakuka eka vanhu lava nga ni xiphiqo xo vabyisiwa hi swakudya swo karhi ni lava mimiri ya vona yi tsandzekaka ku amukela swakudya swo karhi. Hambiswiritano, i nhlayo yitsongo ya vanhu lava ehleketaka leswaku va vabyisiwa hi swakudya swo karhi va kamberiweke hi madokodela leswaku va tiyiseka.

Hi ku ya hi ntlawa wa van’wasayense lowu rhangeriweke hi Dok. Jennifer J. Schneider Chafen eka xiviko xa vona lexi kandziyisiweke eka phephahungu ra The Journal of the American Medical Association va ri: “A ku na nhlamuselo yin’we ya leswi vangaka leswaku swakudya swin’wana swi vabyisa munhu.” Hambiswiritano, vativi van’wana va tshemba leswaku swi nga va swi vangiwa hi masocha ya miri.

Ku vabyisiwa hi swakudya swo karhi swi vangiwa hi tiphrotheyini leti kumekaka eka swakudya sweswo. Masocha ya miri ma vona tiphrotheyini teto tanihi leti nga ni khombo. Loko phrotheyini yo karhi yi nghena emirini, masocha ya miri ya vumba antibody leyi vuriwaka Immunoglobulin E leswaku yi lwisana ni phrotheyini yoleyo. Loko munhu a tlhela a dya swakudya swa muxaka wolowo tiantibody leti vumbiweke ro sungula ti nga ha endla leswaku miri wu humesa tikhemikhali ku katsa na histamine.

Hi ntolovelo ti-histamine ti pfuna masocha ya miri. Kambe hikwalaho ka swivangelo swin’wana leswi nga twisisiwiki kahle, vukona bya Immunoglobulin E ni ku humesiwa ka histamine ku endla leswaku munhu a va ni swikombiso leswi tolovelekeke swa vuvabyi lebyi vangiwaka hi swakudya swo karhi eka vanhu lava mimiri ya vona yi chavaka phrotheyini yo karhi ya swakudya.

Leswi swi yi hlamusela kahle mhaka ya leswaku ha yini swi koteka leswaku u nga dya swakudya swo karhi ro sungula swi nga ku vabyisi kambe loko u tlhela u swi dya swi ku vabyisa.

Ku fana ni loko swakudya swi vangela mavabyi, ku va miri wu ala swakudya swi nga ha vangiwa hikwalaho ka swakudya swo karhi. Kambe ku hambana ni swakudya leswi vangelaka munhu mavabyi (hikwalaho ka masocha ya miri) ku va miri wu ala swakudya swi vangiwa hi ndlela leyi fambiselo ro gayela  ri angulaka ha yona naswona ti antibody a ti katseki. Munhu a nga ha tsandzeka ku gayela swakudya hikwalaho ko pfumaleka ka ti-enzyme kumbe hikwalaho ka tikhemikhali leti kumekaka eka swakudya leti swi tikaka ku ti gayela. Hi xikombiso, loko xivindzi xi nga swi koti ku humesa ti-enzyme leti lavekaka leswaku ti gayela chukela leri kumekaka eka ntswamba miri wa munhu wu nga ha yila ntswamba (lactose intolerance).

Tanihi leswi ti-antibody ti nga viki kona, ku va miri wu ala swakudya swi nga ha vonaka hambiloko munhu a dya swakudya swo karhi ro sungula. Munhu a nga ha dya swakudya switsongo ku nga humeleli nchumu, xiphiqo xi va kona loko munhu a dya swakudya swo tala. Swi hambanile ni ku va munhu a vabyisiwa hi swakudya, laha hambi ku ri ku swakudya switsongo swi n’wi vabyisaka.

Loko u vabyisiwa hi swakudya swo karhi, u nga ha twa ku nwayisa; u huma swirhumbana; u pfimba nkolo, mahlo kumbe ririmi; u hlamba timbilu; u hlanta; kumbe u chuluka. Naswona loko swi tikile munhu wa kona u hela matimba, u khomiwa hi sululwana, wa titivala naswona mbilu yakwe yi tshikanyana ku ba. Xiyimo lexi xi nga nyanya hi ku hatlisa naswona xa dlaya.

Swakudya hinkwaswo swi nga hi vangela mavabyi. Kambe hakanyingi swakudya leswi vangelaka mavabyi ngopfu hi leswi landzelaka: ntswamba, matandza, tihlampfi, mahanti, timanga, tinyawa, timongo ni koroni. Vuvabyi lebyi byi khoma munhu un’wana ni un’wana ku nga khathariseki malembe ya yena. Mindzavisiso yi komba leswaku xitekela hi xona xi endlaka leswaku munhu a va ni vuvabyi byo karhi, hi ndlela yoleyo n’wana u tala ku va ni vuvabyi bya ku va miri wu ala swakudya hikwalaho ka leswi mutswari un’we kumbe havambirhi va tshameke va va na byona. Hakanyingi bya hela loko a kula.

Swikombiso swa loko miri wu ala swakudya a swi na khombo ku fana ni loko swakudya swi ku vabyisa. Vuvabyi bya loko miri wu ala swakudya byi nga endla leswaku khwiri ri vava, ri kukumuka, ri tala moya, munhu a va ni vusindza, a pandziwa hi nhloko, a huma swirhumbana miri hinkwawo, a tshama a karhele kumbe a hela matimba. Vuvabyi bya ku va miri wu ala swakudya byi nga ha vangiwa hi swakudya swo hambanahambana swo tanihi leswi nga ni ntswamba, koroni, phrotheyini leyi vuriwaka gluten, byala ni comela.

Loko u ehleketa leswaku u vabyisiwa hi swakudya kumbe miri wa wena wu ala swakudya swo karhi u nga ha ya eka dokodela ku ya kamberiwa. Ku ringeta ku kumisisa xivangelo xa vuvabyi byebyo hi wena n’wini ni ku papalata swakudya swo karhi swi nga fanelanga swi ni khombo swinene, swi nga endla leswaku u papalata swakudya leswi nga ni swiaka miri.

Ndlela leyinene yo tshungula vuvabyi lebyi i ku papalata swakudya leswi ku vabyisaka. * Kambe loko swakudya swo karhi swi nga ku vabyisi ngopfu u nga ha vona swi pfuna ku sungula hi ku hunguta mpimo lowu u swi dyaka ha wona. Hambiswiritano lava vabyisiwaka hi swakudya va sindzisiwa ku tshika swakudya swo karhi hi ku helela kambe eka van’wana swi ya hi ku tlakuka ka xiyimo xa vuvabyi byakwe.

Loko ku ri ni swakudya leswi ku vabyisaka kumbe miri wa wena wu ala swakudya swo karhi, swi nga ku khutaza ku tiva leswaku va kona lava nga ni xiphiqo xo fana ni xa wena naswona va dyondze ku lawula xiyimo xa vona kutani va tiphina hi swakudya swo hambanahambana leswi nga ni rihanyo.