TIVONE hi mahlo ya mianakanyo u ri Mukreste loyi a hanyaka eminkarhini ya vaapostola. Vandlha ra n’wina ra ha ku kuma papila ro huma eka muapostola Pawulo. Loko u ri karhi u yingisela loko ri hlayiwa, u xiya leswaku Pawulo u ma tshahe ko tala “matsalwa yo kwetsima,” ku nga Matsalwa ya Xiheveru. (2 Timotiya 3:15) Kutani u tibyela u ku, ‘Ndzi lava ku vona laha tsalwa leri a ri tshahaka kona.’ Kambe sweswo a swi nga ta olova. Ha yini?

Xiya ndlela leyi a ma languteka ha yona “matsalwa yo kwetsima” lama tsariweke hi voko, lawa a ma ri kona enkarhini wa Pawulo. Tsalwa rin’wana ri kombisiwile laha, i xiphemu xa buku ya Esaya lexi humaka eka Tibukunsongwa ta le Lwandle Leri Feke. U vona yini? Ndzimana leyi tsariweke hi swiphemuphemu! A ku na swihikahato. Nakambe a ku na tinomboro ta tindzima ni tindzimana leti hi ti tirhisaka namuntlha.

Vatsari va Bibele a va ri avanyisanga rungula ra vona hi tindzima kumbe tindzimana. Va lo tsala ntsena rungula hinkwaro leri Xikwembu xi va nyikeke rona leswaku vahlayi na vona va ta kuma rungula hinkwaro, ku nga ri swiphemu swa rona leswitsongo ntsena. Xana sweswo a hi swona leswi u swi lavaka loko u kuma papila ra nkoka leri humaka eka munhu loyi u n’wi rhandzaka? U ri hlaya hinkwaro, ku nga ri swiphemu swa rona ntsena.

Hambiswiritano, leswi a ku nga ri na tindzima kumbe tindzimana swi vange xiphiqo. Pawulo u tirhise marito lama nge, “hilaha ku tsariweke hakona” kumbe “hilaha Esaya a vuleke hakona” ku kombisa leswaku wo tshaha. (Varhoma 3:10; 9:29) Nakambe a swi ta tika ku kuma ntshaho wolowo handle ka loko u tolovelane ni “matsalwa yo kwetsima” hinkwawo.

Ku engetela kwalaho, “matsalwa [wolawo yo] kwetsima” a ku nga ri rungula ro olova leri humaka eka Xikwembu. Eku heleni ka minkarhi ya vaapostola, va hlengelete tibuku ta 66 to hambanahambana! Hi yona mhaka vahlayi vo tala va Bibele namuntlha va tsakile hi ku va ni Tibibele leti nga ni tinomboro ta tindzima ni tindzimana, leti va pfunaka ku kuma rungula ro karhi leri va ri lavaka, tanihi mintshaho yo tala leyi a yi ri eka mapapila ya Pawulo.

U nga ha tivutisa, ‘I mani loyi a ngheniseke tinomboro teto ta tindzima ni tindzimana eBibeleni?’

Stephen Langton, mufundhisi wa Munghezi, loyi a veke Bixoponkulu wa le Canterbury, ku vuriwa leswaku hi yena a ngheniseke tindzima eBibeleni. U ti nghenise eku sunguleni ka malembe ya va-1200, loko a ri mudyondzisi eYunivhesiti ya Paris le Furwa.

Loko Langton a nga si va kona, swidyondzi swi ringete tindlela to tala to avanyisa Bibele hi swiyenge leswitsongo kumbe tindzima, swi tikomba onge xikongomelonkulu a ku ri ku endla xikombo. Ehleketa ndlela leyi a swi ta va swi va olovele ha yona ku kuma ndzimana loko va yi lava eka ndzima yo karhi ematshan’weni yo pfulapfula buku hinkwayo, tanihi buku ya Esaya leyi nga ni tindzima ta 66.

Hambiswiritano, sweswo hinkwaswo swi vange xiphiqo. Swidyondzi swi avanyise tindzima hi tindlela leti nga faniki naswona a ti nga fambisani. Eka yin’wana ya tona, Evhangeli ya Marka a yi avanyisiwe hi tindzima ta kwalomu ka 50, ku nga ri ta 16 leti hi nga na tona sweswi. Eminkarhini ya Langton, le Paris a ku ri ni swichudeni  swo huma ematikweni yo tala naswona a swi te ni Tibibele ta le matikweni ya swona. Hambiswiritano, vadyondzisi ni vadyondzi a swi nga va oloveli ku hlamusela leswaku leswi va swi tshaheke a swi huma kwihi. Ha yini? Hikuva ndlela leyi tindzima ta Tibibele ta vona a ti avanyisiwe ha yona a ti nga fambisani.

Hikwalaho, Langton u endle ndlela leyintshwa yo avanyisa tindzima. The Book​—A History of the Bible yi kombisa leswaku “ndlela leyi a ti avanyiseke ha yona yi tsakeriwe hi vahlayi ni vatsari va Tibibele naswona sweswo swi hangalake hi ku hatlisa eYuropa hinkwayo.” U hi nyike tindzima leti nga ni tinomboro leti kumekaka eTibibeleni to tala namuntlha.

Endzhaku ka kwalomu ka malembe ya 300, exikarhi ka malembe ya va-1500, Robert Estienne, mukandziyisi wa tibuku tlhelo xidyondzi xa Mufurwa u endle leswaku swilo swi olova. Xikongomelo xakwe a ku ri leswaku vanhu vo tala va kona ku dyondza Bibele. U xiye ndlela leyi a swi ta pfuna ha yona loko ko va ni ndlela yin’we yo nghenisa tinomboro ta tindzima ni tindzimana eBibeleni.

Estienne a hi yena a teke ni miehleketo ya leswaku Bibele yi avanyisiwa hi tindzimana. Van’wana se a va swi endlile sweswo. Hi xikombiso, emahlweni ka malembe yo tala sweswo swi nga si endleka, vakopi va Vayuda se a va avanyise Bibele hinkwayo ya Xiheveru kumbe xiphemu xa yona lexi hi ntolovelo a xi vitaniwa Testamente ya Khale, hi tindzimana ku nga ri hi tindzima. Nakambe, hilaha a swi ri hakona loko xi avanyisiwa hi tindzima, maendlelo ya kona a ma nga fani.

Estienne u avanyise Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki kumbe Testamente Leyintshwa, hi tindzimana leti nga ni tinomboro kutani a tihlanganisa ni leti se a ti ri eka Bibele ya Xiheveru. Hi 1553, u kandziyise Bibele yakwe yo sungula leyi heleleke (hi Xifurwa) leyi a yi ri ni tindzima ni tindzimana leti Tibibele to tala ti nga na tona namuntlha. Vanhu van’wana a va yi xopaxopa ivi va vula leswaku tindzimana teto ti avanyisa Bibele hi swiphemuphemu naswona ti yi endla yi languteka yi hambana ni tin’wana. Kambe endlelo ra yena ri hatle ri amukeriwa ni ku tirhisiwa hi vakandziyisi van’wana va Bibele.

A swi tikomba ku ri endlelo leri olovaka ku tirhisa tindzima ni tindzimana leti avanyisiweke hi tinomboro. Leswi a swi endla leswaku ndzimana yin’wana ni yin’wana yi tiveka laha yi kumekaka kona eBibeleni. I ntiyiso leswaku ku avanyisiwa ka Bibele hi tindzima ni tindzimana a swi huhuteriwanga hi Xikwembu naswona minkarhi yin’wana ti nghenisiwe etindhawini leti nga fanelangiki. Kambe ti endla leswaku swi hi olovela ku ti tshaha ni ku bula ni van’wana hi tindzimana leti hi pfuneke, ku fana ni leswi hi khwatihataka swiga leswi hi lavaka ku swi tsundzuka ebukwini yo karhi.

Hambileswi swi pfunaka ku va ni Bibele leyi avanyisiweke hi tindzima ni tindzimana, nkarhi hinkwawo tsundzuka leswaku i swa nkoka ku twisisa rungula hinkwaro leri Xikwembu xi hi nyikeke rona. Titolovete ku hlaya rungula hinkwaro ematshan’weni yo tlovatlova tindzimana. Ku endla tano swi ta ku pfuna leswaku u tolovelana ni “matsalwa yo kwetsima, lawa ma swi kotaka ku ku tlharihisa leswaku u ta pona.”—2 Timotiya 3:15.