Chifukwa wuli fundo iyi yikupambana na umo tikalongosoleranga kale mu mabuku ghithu?

Ukaboni ukulongora kuti mu 1919, Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakafuma mu Babuloni Mukuru, ndipo ŵakawunganiskika mu mpingo wakutozgeka. Ufumu wa Chiuta ukati wamba kuwusa kuchanya mu 1914, ŵanthu ŵa Chiuta ŵakayezgeka ndipo pachokopachoko ŵakaleka maluso ghose gha chisopa chautesi. * (Mal. 3:1-4) Mu 1919, Yesu wakimika “muzga wakugomezgeka na wavinjeru” kuti wapelekenge chakurya chauzimu ku ŵanthu ŵa Chiuta “pa nyengo yakwenelera.” (Mat. 24:45-47) Mu chaka chenechichi, ŵanthu ŵa Chiuta ŵakafuma mu wuzga wa Babuloni Mukuru. (Chivu. 18:4) Kweni kasi mphawuli apo ŵanthu ŵa Chiuta ŵakanjilira mu wuzga wa Babuloni Mukuru?

Kale, mu mabuku ghithu tikatenge ŵanthu ŵa Chiuta ŵakanjira mu wuzga wa Babuloni Mukuru mu 1918. Gongwe la Mulinda la Chichewa la Malichi 15, 1992, likati ‘nga umo Ŵaisrayeli ŵakatolekera ku wuzga ku Babuloni, mwakuyana waka mu 1918, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵakanjira mu wuzga wa Babuloni Mukuru.’ Kweni maukaboni ghanandi ghakulongora kuti mu 1918, ŵanthu ŵa Chiuta ŵakaŵa kuti ŵakhala kale mu wuzga uwu kwa vyaka vinandi.

Uchimi uwo wuli pa Ezekiyeli 37:1-14 ukayowoyerathu kuti ŵanthu ŵa Chiuta ŵazamutolekera ku wuzga ndipo pamanyuma ŵazamufwatulika. Ezekiyeli wakawona mboniwoni ya dambo lakuzura na viwangwa. Yehova wakati: “Viwangwa ivi ni nyumba yose ya Israyeli.” Uchimi uwu ukayowoyanga za mtundu wa Israyeli kweniso “Israyeli wa Chiuta,” awo Mbakhristu ŵakuphakazgika. (Gal. 6:16; Mil. 3:21) Mu mboniwoni iyi, viwangwa vikazgoka vyamoyo na kuŵa chiwuru chikuru chomene cha ŵasilikari. Uchimi uwu ukalongoranga umo ŵanthu ŵa Chiuta ŵakafwatulikira ku wuzga wa Babuloni Mukuru mu 1919. Kweni kasi uchimi uwu ukulongora wuli kuti ŵanthu ŵa Chiuta ŵakaŵa ŵazga kwa nyengo yitali?

Chakwamba, viwangwa vya ŵanthu ŵakufwa ivyo Ezekiyeli wakawona vikaŵa “vyakomira pepetu.” (Ezek. 37:2, 11) Ichi chikulongora kuti ŵanthu aŵa ŵakaŵa ŵakufwa kwa nyengo yitali. Chachiŵiri, Ezekiyeli wakawona kuti ŵakufwa aŵa ŵakazgoka  ŵamoyo, mu kanyengo kachoko yayi. Ezekiyeli wakapulika chongo cha “kulira kwakugumanyana kwa viwangwa, viwangwa vikamba kukumana pamoza, chiwangwa ku chiwangwa.” Pamanyuma, wakawona “misipa na minofu vikiza pa ivyo,” ndipo chikumba chikabenekelera minofu. Pamasinda, ‘mvuchi ukanjira mwa iwo, ndipo ŵakaŵa ŵamoyo.’ Paumaliro ŵakufwa aŵa ŵakati ŵazgoka ŵamoyo, Yehova wakaŵapa charu chawo kuti ŵakhalengemo. Ivi vikulongora kuti vikachitika kwa nyengo yitali.​—Ezek. 37:7-10, 14.

Nga umo uchimi uwu ukayowoyera, Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵazga kwa nyengo yitali. Ŵakanjira mu wuzga mu 740 B.C.E., apo mafuko 10 gha Israyeli, gha ufumu wa kumpoto ghakatolekera ku Babuloni. Pamanyuma, mu 607 B.C.E., Ŵababuloni ŵakaparanya Yerusalemu ndipo mafuko ghaŵiri gha ufumu wa kumwera wa Yuda, nagho ghakatolekera ku wuzga. Wuzga uwu ukamara mu 537 B.C.E., apo Ŵayuda ŵachoko waka ŵakawelera ku charu chawo uko ŵakazengaso tempile ku Yerusalemu na kwambaso kusopa Yehova.

Fundo zose izi zikulongora kuti Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakaŵa ŵazga ŵa Babuloni Mukuru kwa nyengo yitali. Wuzga wawo kuti ukamba mu 1918 na kumara mu 1919 yayi. Yesu nayo wakayowoya kuti nyengo iyi yizamuŵa yitali. Iyo wakati duru, awo Mbakhristu ŵatesi, lizamukulira lumoza na tirigu, awo “mbana ŵa Ufumu.” (Mat. 13:36-43) Pa nyengo iyi pakaŵa Ŵakhristu ŵachoko waka ŵaunenesko. Ŵanandi awo ŵakatenge Mbakhristu ŵakatolera visambizgo vyautesi vya Babuloni Mukuru, ndipo pamanyuma ŵakagaluka. Lekani tikuti mpingo Wachikhristu ukaŵa mu wuzga wa Babuloni Mukuru. Wuzga uwu ukamba mu vyaka vya m’ma 100 C.E., ndipo ukalutilira m’paka apo tempile lauzimu la Chiuta likatozgekera mu mazuŵa ghaumaliro.​—Mil. 20:29, 30; 2 Tes. 2:3, 6; 1 Yoh. 2:18, 19.

Mu vyaka vyose ivyo ŵanthu ŵa Chiuta ŵakaŵira mu wuzga, ŵalongozgi ŵa matchalitchi ŵakaŵa na mazaza ghakuru kuluska na ŵalara ŵa boma wuwo, ndipo ŵakakhumbanga kuti ŵanthu wose ŵaŵe pasi pawo. Mwachiyelezgero, ŵanthu ŵanandi ŵakazomerezgekanga yayi kuŵazga Baibolo panji kuŵa nalo mu chiyowoyero icho ŵangapulika. Ŵanyake awo ŵakaŵasanganga kuti ŵakuŵazga Baibolo ŵakaŵawotchanga. Awo ŵakasuskanga ivyo ŵalongozgi ŵa tchalitchi ŵayowoya, ŵakaŵalanganga kwazanimuwone. Nakuti vikaŵa vyakusuzga chomene kuti munthu wasambire unenesko panji kusambizga ŵanji.

Mboniwoni ya Ezekiyeli yikuyowoyaso kuti ŵanthu ŵa Chiuta ŵakawuka ku ŵakufwa ndipo pachokopachoko ŵakamba kufwatuka ku chisopa chautesi. Kasi ivi vikamba pawuli ndipo vikachitika wuli? Mboniwoni iyi yikuyowoya za “kulira kwakugumanyana kwa viwangwa.” Ivi vikamba kuchitika kukati kwakhala nyengo yichoko waka kuti tinjire mu mazuŵa ghaumaliro.  Pa nyengo iyi pakaŵa ŵanyake awo ŵakakhumbanga kumanya unenesko na kuteŵetera Chiuta mwakugomezgeka nangauli ŵakaŵa mukati mu visambizgo vyautesi. Iwo ŵakamba kusambira Baibolo na kuphalira ŵanji ivyo ŵakasambiranga. Ŵanyake ŵakang’anamura Baibolo mu viyowoyero ivyo ŵanthu ŵanandi ŵakapulikanga.

Kuumaliro kwa vyaka vya m’ma 1800, Charles Taze Russell na ŵanyake ŵakamba kupenjerezga unenesko wa mu Baibolo na kulondezga ivyo Baibolo likuyowoya. Ntheura pa nyengo iyi, vikaŵa nga kuti minofu na chikumba vyamba kuwelera ku viwangwa. Ŵakagwiliskira ntchito magazini ya Zion’s Watch Tower na mabuku ghanyake kuti ŵawovwire ŵanji kumanya unenesko. Pamanyuma, mu 1914, pakapangika “Sinema Yakulongosora Chilengiwa,” ndipo mu 1917 pakafumiskika buku la The Finished Mystery. Vinthu ivi vikakhozga chipulikano cha ŵanthu ŵa Yehova. Paumaliro mu 1919, vikaŵa nga kuti ŵanthu ŵa Chiuta ŵapika umoyo na charu chiphya. Kwamba mu nyengo iyi, ŵanthu awo ŵakulindizga kuzakakhala mu paradiso ŵakolerana na ŵakuphakazgika. Wose ŵakusopera lumoza Yehova, ndipo ŵali nga “chiwuru chikuru chomene cha ŵasilikari.”​—Ezek. 37:10; Zek. 8:20-23. *

Tawona kuti ŵanthu ŵa Chiuta ŵakanjira mu wuzga wa Babuloni Mukuru mu vyaka vya m’ma 100 C.E. Mu nyengo iyi ŵanthu ŵanandi ŵakagaluka ku unenesko na kwamba kulondezga visambizgo vya chisopa chautesi. Kwa vyaka vinandi chikaŵa chakusuzga chomene kusopa Yehova nga umo vikaŵira na Ŵaisrayeli apo ŵakaŵa ku wuzga ku Babuloni. Kweni mazuŵa ghano, unenesko ukupharazgika kwa waliyose. Tikukondwa chomene kuti tili mu nyengo iyo awo ‘ŵali na mahara ŵakuŵala nga mbungweru’ ndipo ‘ŵanandi ŵakujitozga na kwengeka.’​—Dan. 12:3, 10.

Tikumanya yayi umo Satana wakalongolera Yesu tempile.

Mateyu na Luka ŵali kulemba umo Satana wakayezgera Yesu. Mateyu wakati “Dyabulosi wakamutolera” Yesu “pachanya pa linga la [“pa msonji wa”] tempile.” (Mat. 4:5) Luka wakati Dyabulosi “wakamulongozgera [Yesu] mu Yerusalemu na kumuyimika pachanya pa linga la tempile.”—Luka 4:9.

Kale, mabuku ghithu ghakatenge Satana apo wakayezganga Yesu, wakwenera kuti wakaluta nayo nadi ku tempile yayi. Gongwe la Mulinda la Chingelezi la Malichi 1, 1961, likayaniska fundo iyi na ivyo Satana wakachita apo wakalongoranga Yesu maufumu ghose pa charu chapasi. Gongwe la Mulinda ili likati Satana wakamutolera nadi Yesu pachanya pa phiri yayi, chifukwa palije phiri litali ilo munthu wangayimapo na kuwona maufumu ghose gha pa charu chapasi. Mwakuyana waka, Satana wakwenera kuti wakamutolera nadi Yesu ku tempile yayi. Kweni pamanyuma, nkhani zinyake za mu Gongwe la Mulinda zikati Yesu wadukenge nadi kufuma pa tempile, wakate wafwenge.

 Ŵanthu ŵanyake ŵakuti Yesu wakaŵa Mulevi yayi, ntheura dango likamuzomelezganga yayi kwimilira pa malo ghakupatulika gha tempile. Lekani ŵakuti Satana wakwenera kuti wakayezga Yesu mu mboniwoni. Pambere ivi vindachitike, Ezekiyeli nayo wakatolekera ku tempile mu mboniwoni.—Ezek. 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Usange Yesu wakatolekera ku tempile mu mboniwoni, ŵanji ŵangafumba kuti:

• Kasi ndikuti Yesu wakayezgeka nadi kuduka kufuma pachanya pa tempile?

• Nyengo yinyake apo Satana wakayezganga Yesu, wakamuphalira kuti wazgore malibwe ghanadi kuŵa chingwa, kweniso Satana wakakhumbanga kuti Yesu wamusope nadi. Kasi pali chifukwa chakukayikira kuti apa Satana wakakhumbanga kuti Yesu waduke nadi kufuma pachanya pa tempile?

Kweni usange Satana wakatolera Yesu ku tempile mu mboniwoni yayi, ŵanyake ŵangafumba kuti:

• Kasi Yesu wakaswa Dango pakwimilira pachanya pa malo ghakupatulika gha tempile?

• Kasi Yesu wakenda wuli kuti wakafike ku Yerusalemu kufuma ku mapopa?

Tiyeni tidumbiskane fundo zinyake kuti tizgore mafumbo ghaŵiri ghaumaliro agha.

Nkhwantha yinyake zina lake D. A. Carson yikati lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti “tempile” mu buku la Mateyu na Luka, likwenera kuti likuyowoya za malo ghakupatulika gha tempile agho kukafikanga Ŵalevi pera kweniso na malo ghanyake agho ŵanthu wose ŵakazomerezgekanga kufikako. Kona yinyake ya chigaŵa cha kumwera cha tempile yikaŵa na malo ghanyake ghatali chomene. Yesu wakwenera kuti wakimikika pa malo agha. Kufuma pa malo agha kufika mu dambo la Kidironi pakaŵa mamita 140 panji kuti mafiti 450. Wakulemba mdauko munyake, Josephus, wakati malo agha ghakaŵa pachanya chomene mwakuti usange munthu wangimapo na kulaŵiska pasi, wangachita chizgumbu. Nangauli Yesu wakaŵa Mulevi yayi, kweni wakaŵa wakwenelera kwimilira pa malo agha, ndipo pakaŵavya munthu wakuti wangamuyimba mulandu.

Kasi Yesu wakenda wuli kuti wakafike ku tempile ku Yerusalemu kufuma ku mapopa? Tikumanya yayi. Baibolo likuyowoya waka kuti Yesu wakatolekera ku Yerusalemu. Likuyowoya yayi kuti uko Yesu wakaŵa kukaŵa kutali wuli kuti wafike ku Yerusalemu. Kweniso likuyowoya yayi kuti Yesu wakayezgeka kwa utali wuli. Yesu wakwenera kuti wakachita kwenda pakuluta ku Yerusalemu, ndipo ulendo uwu ukwenera kuti ukamutolera nyengo yitali.

Apo Satana wakamulongoranga Yesu “maufumu ghose gha pa charu,” wakwenera kuti wakagwiliskira ntchito mboniwoni chifukwa palije phiri ilo munthu wangimapo na kuwona maufumu ghose pa charu. Ivyo vikachitika apa, vikuyana waka na para munthu wakuwonelera vidiyo iyo yikulongora vithuzi vya charu icho iyo wandafikeko. Nangauli Satana wakagwiliskira ntchito mboniwoni, kweni wakakhumbanga nadi kuti Yesu wamujikamire na kumusopa. (Mat. 4:8, 9) Ntheura apo Satana wakatolera Yesu ku tempile, wakwenera kuti wakakhumbanga kuti Yesu wafwe, lekani wakamuphalira kuti wajiponye kufuma pachanya pa tempile. Kweni Yesu wakamukanira. Ichi mphanyi chikaŵa chiyezgo yayi Satana waphalirenge waka Yesu mu mboniwoni kuti waduke kufuma pachanya pa tempile.

Ipo Yesu wakwenera kuti wakaluta nadi ku Yerusalemu na kwimilira pa malo gha pachanya chomene gha tempile. Kweni nga umo tayowoyera pakwamba, tikumanya yayi umo Satana wakalongolera Yesu tempile. Kweni icho tikumanya ntchakuti Satana wakalutilira kuyezga Yesu kuti waswe malango gha Chiuta, ndipouli Yesu wakakana.