NAKAKABASA ka ba hin Biblia ha Hebreo nga yinaknan? Bangin diri. Bangin waray ka pa ngani makakita hin Hebreo nga Biblia. Kondi, mahimo mapahilarom an imo apresasyon ha imo kopya han Biblia pinaagi ha paghibaro mahitungod han eskolar han ika-16 ka siglo nga hi Elias Hutter ngan han iya duha nga bersyon han Hebreo nga Biblia.

Hi Elias Hutter natawo han 1553 ha Görlitz, usa nga gutiay nga bungto hirani ha giutan han Alemanya ha Polandia ngan han Republika han Czech. Nag-eskwela hiya hin Oriental languages ha Lutheran University ha Jena. Waray pa mag-24 anyos hi Hutter han nagin propesor hiya han Hebreo nga yinaknan ha Leipzig. Sugad nga repormador han edukasyon, nag-establisar hiya hin eskwelahan ha Nuremberg diin mahimo pag-adman an Hebreo, Griego, Latin, ngan Aleman ha sulod hin upat ka tuig. Imposible ito hadto ha iba nga eskwelahan o unibersidad.

Han 1587, nagpublikar hi Hutter hin Hebreo nga edisyon han komon nga gintatawag nga Daan nga Tugon. Ini nga edisyon gintawag nga Derekh ha-Kodesh, nga ginkotar tikang ha Isaias 35:8 ngan nangangahulogan hin “An Dalan han Kabaraan.” Tungod han mahusay nga pagkahimo hini, may mga nagsiring nga an “ngatanan hini nga edisyon ekselente.” Pero labi nga mapulsanon ini nga Biblia kay mahimo ini gamiton han mga estudyante ha pag-aram hin Hebreo.

Basi makita kon kay ano nga mapulsanon hinduro an Hebreo nga bersyon ni Hutter, tagda an duha nga problema nga gin-aatubang han estudyante basi maintindihan an Biblia ha Hebreo. Siyahan, naiiba ngan diri komon an alpabeto hito. Ikaduha, tungod han prefix (mga letra nga igindudugtong antes han pulong) ngan suffix (mga letra nga ginsusumpay ha kataposan han pulong), nagigin mas makuri hisabtan an mga pulong. Pananglitan, tagda an Hebreo nga pulong nga נפשׁ (ne’phesh) nga nangangahulogan hin “kalag.” Ha Esekiel 18:4, ito nga pulong may prefix nga ה (ha) nga nangangahulogan hin “an,” salit an pulong nagin הנפשׁ (han·ne’phesh), o “an kalag.” Ha diri hiara nga mata, an הנפשׁ (han·ne’phesh) baga hin naiiba gud ha נפשׁ (ne’phesh).

Basi mabuligan ni Hutter an iya mga estudyante, naggamit hiya hin maopay nga teknik ha pag-imprinta. Gin-imprinta niya an root word ha solido nga  mga letra, ngan an prefix ngan suffix ha outline nga letra. Inin simple nga paagi mas nagpasayon nga makita an root word han usa nga Hebreo nga pulong, nga nabulig ha ira nga mahibaro han yinaknan. Gin-gamit an sugad nga pamaagi han New World Translation of the Holy Scriptures—With References ha mga footnote hito. * An transliterasyon han root word nakaimprinta ha madakmol nga letra, ngan an prefix ngan suffix ha regular nga letra. Makikita ha retrato ha igbaw an pagkaimprinta han Esekiel 18:4 ha Hebreo nga Biblia ni Hutter ngan an pagkaimprinta ha Reference Bible han footnote hito ha pariho nga bersikulo.

Nag-imprinta liwat hi Hutter han komon nga gintatawag nga Bag-o nga Tugon, nga an mga bersikulo iginhubad ha 12 nga yinaknan. Ini nga edisyon iginpublikar ha Nuremberg han 1599 ngan agsob nga gintatawag nga Nuremberg Polyglot. Karuyag ni Hutter nga iupod hini an usa nga Hebreo nga hubad han Kristiano Griego nga Kasuratan. Pero nagsiring hiya nga bisan kon “andam hiya magbayad hin daku” para ha sugad nga Hebreo nga hubad, posible nga diri hiya makakabiling hito. * Salit nagdesisyon hiya nga personal nga ighubad an Bag-o nga Tugon tikang ha Griego ngadto ha Hebreo. Tungod kay gin-una ni Hutter ini nga proyekto kay han iba pa niya nga buruhaton, natapos niya ini hin usa la ka tuig!

Mationan-o kaopay an hubad ni Hutter han Kristiano Griego nga Kasuratan? An kilala nga Hebreo nga eskolar han ika-19 ka siglo nga hi Franz Delitzsch nagsiring: “An iya Hebreo nga hubad nagpapakita hin pagsabot ha yinaknan nga diri hinbabaroan han mga Kristiano ngan takos la gihap ito usisahon, kay ha damu nga higayon husto an iya pagpili hin mga pulong.”

Waray magriko hi Hutter tungod han iya paghubad; matin-aw diri damu an pumalit han iya edisyon. Kondi an iya hubad importante ngan mapulsanon la gihap tubtob yana. Pananglitan, an iya Hebreo nga Bag-o nga Tugon ginrebisa ngan gin-imprinta utro han 1661 ni William Robertson ngan han 1798 ni Richard Caddick. Ha paghubad tikang ha orihinal nga Griego, husto nga ginhubad ni Hutter an mga titulo nga Kyʹri·os (Ginoo) ngan The·osʹ (Dios) sugad nga “Jehova” (יהוה, JHVH) ha mga bersikulo nga ginkotar tikang ha Hebreo nga Kasuratan o ha mga teksto nga ha iya pag-abat nagtutudlok kan Jehova. Makapainteres ini kay bisan kon damu nga bersyon han bag-o nga Tugon an diri nagamit han personal nga ngaran han Dios, naggamit an hubad ni Hutter, salit naghahatag ito hin dugang nga ebidensya nga angayan ibalik an ngaran han Dios ha Kristiano Griego nga Kasuratan.

Ha sunod nga makita mo an ngaran han Dios nga Jehova ha Kristiano Griego nga Kasuratan o ha usa nga footnote ha Reference Bible, hinumdumi an hubad ni Elias Hutter ngan an iya makatirigamnan nga Hebreo nga mga Biblia.