Yaumi pacilambopa ngamkaniyisimanikwa yikaŵe kuti paliji pangali yindu yele ŵandu ŵane akusayikolanga kuti yagambile kutendekwa mwangosi. Yine mwa yinduyi yaliji yangamanyika soni yakusawusya kuyipikanicisya mpaka m’yaka ya m’ma 1900. Yine mwa yindu yakusayikolanga kuti yagambile kutendekwa mwangosiyi yili ayi:

• Cilambo capasici cili pamalo gambone mu ucingausiku. Citalicilene cenene ni lyuŵa ni ma pulaneti gane, soni cikwete msewu wacikusapitaga pacikusyungulila lyuŵa. Nambosoni cipendeme cenene. Pacikusyungulila cikusawutuka mwakuŵajilwa, soni cana mwesi

• Cilambo capasici cikwete yindu yakuciteteya. Mwambone, mwinani soni macili ga maginito gagakusatyocela mkati mwa cilambo capasici mpaka mwinani mnope, yikusaciteteya cilamboci

• Kajende ka lipuje soni mesi kakusakamucisya kuti yinduyi yikamala soni yiŵeje yacasa

Pakuŵalanga mbali jilijose aliwusyeje kuti, ‘Ana cilamboci cagambile kupagwa mwangosi kapena ŵacipanganyisye ni cakulinga?’

Cilambo capasi soni mapulaneti gane gakusasyungulila lyuŵa. Yeleyi yikusatendekwa mkati mwa ucingausiku. Kwawula pasogolo mnope kwa sayansi ja yindu yakumawunde soni yakupanganyapanganya kukamucisye kuti ŵandu apikanicisye kuti cilambo cetuci cili camwana mnope pakucilandanya ni m’malele.

Lyuŵa lili mu upande wambone mu ucingausiku. Upandewu nganiwutalicila mnope kapena kuŵandicila pasikati pa ucingausiku. Upandewu ukwete yindu yakamucisya kuti yaumi yijendelecele kuŵa cijumi. Kopoka mu upandewu kwawulaga kusa kwakwe kwangali yindu yakwanila yakamucisya umi. Nambosoni kopoka mu upandewu ni kwinjililaga mkati mwa ucingausiku, kuli kwakogoya mnope ligongo lya mtundu wine wa kuŵala wampaka uwulaje yaumi. Soni mbali jeleji kwana yakogoya yine. Magasini jine jatite, “Cilambo capasici cili pamalo gambone mnope kupunda malo galigose mu ucingausiku.”—Scientific American.¹

Cilambo cikusapitaga “mumsewu” wambone: Cilambo capasi cikusapitaga mumsewu wambone mnope pacikusyungulila lyuŵa. ‘Msewu’ welewu uli palutando lwa makilomita 150 miliyoni kutyocela palili lyuŵa. ‘Msewuwu’ uli mu upande wawukwete yindu yakamucisya kuti yaumi yijendelecele kuŵa cijumi. Upandewu uli pamalo gambone ligongo nganiwuŵa wakusisima mnope kapena wacitukuta mnope.

Nombe nalyo lyuŵa lyana macili gagakusakamucisya mnope cilambo kuti ciŵe cambone. Lyuŵali lili lyakutamilicika, lili lyekulungwa cenene soni likusakoposya macili gakwe mwakuŵajilwa. Paligongo lyakupikanika, ŵandu ŵane akusalikolanga lyuŵa kuŵa “ndondwa japajika mnope.”²

Mwesi ukusakamucisya: Mwesi uŵandikene mnope ni cilamboci soni ukusakamucisya mnope. Mwesi uli wamwana pakuwulandanya ni cilambo mwamti mpaka ujinjile kakwana kacece m’cilamboci. Nambope, mwesi  wa pulaneti jetuji uli wekulungwa mnope pakulandanya ni miyesi jajikusimanikwa m’mapulaneti gane. Ana yeleyi yagambile kutendekwa mwangosi? Iyayi.

Candanda, mwesi ukusatendekasya kuti mesi ga m’nyasa syekulungwakulungwa gacenjeje kajende kakwe. M’yoyo yakupanganyikwa yikusatama cenene m’cilamboci. Mwesi ukusakamucisyasoni kuti cilamboci cisyungulileje cenene mpela nguli kapena kuti mbila. Yikaŵe kuti pangali mwesi, cilamboci cikajendaga mwakupendamapendama pacikusyungulila lyuŵa. Nyengo, kajende ka mesi ga m’nyasa nambosoni yindu yine yejinji yikasokonecele mnope.

Cilambo capasi cipendeme soni cikusasyungulila cenene: Ligongo lyakupendama cenene kwa cilamboci, yikusakamucisya kuti nyengo jicenjeje pacaka. Yeleyi yikusatendekasya kuti kukatendaga citukuta soni kukasisimaga mnope. Nambosoni yikusatendekasya kuti m’mikuli jejinji muŵeje nyengo jakutamilicika nambo jakulekanganalekangana. Buku jine jatite, “Yikuwoneka kuti cilamboci cipendeme ‘mwakuŵajilwa kuti pacilambopa paŵe yaumi.’”—Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.³

Cilamboci cikusasyungulila mwakuŵajilwa, yayikusatendekasya kuti cilo soni musi yikalewupaga kapena kwipipa mnope. Yikaŵe kuti cilamboci cikusyungulila panondipanondi, nikuti masiku gakalewupaga soni mbali jajilolite ku lyuŵa jikaliji jacitukuta mnope nambosoni mbali jinejo jikaliji jakusisima mnope. Soni yikaŵe kuti cilambo capasici cikuwutuka mnope, nikuti masiku gakajipipaga ni maawala gamnono, soni yikatendekasyaga cimbugo camacili mnope soni yindu yine yakogoya.

Mwinanimu mwana yakogoya, soni mwana mtundu wine wakwe wakogoya mnope wa kuŵala. Nambosoni mukusajendaga maganga gampaka gajonanje cilambo. Nambope, cilambo capasici cikusajendaga cenene ngagombana ni maganga gelega. Ana yeleyi yikusakomboleka camtuli? Ligongo lyakuti cilambo capasici cana yakucijila yamacili. Yakucijila yeleyi, yili macili ga maginito ga cilambo capasici. Konjecesya pelepa mwinanimu mwapanganyidwe m’litala lyakuti muciteteyeje cilamboci.

Macili ga maginito ga cilambo capasi: Mkati mwacilambo capasici, capasikati pasyesyene pana cindu cakuwoneka mpela mpila wa likoko lyacisyano wawukusasyungulilaga. Yeleyi yikusatendekasya kuti cilambo capasici cikoleje macili mnope ga maginito gagakusatyocela mkati mpaka mwinani mnope. Macili gelega gakusatucenjela ku mtundu wakuŵala mnope wawuli wakogoya, soni ku yindu yine yakogoya yakutyocela ku lyuŵa. Yeleyi yikupwatikapo mbungo jamacili jakutyocela ku lyuŵa, soni kuwulika kwamacili mnope kwa yilangali ya moto yayikusakoposya macili mnope kupunda macili gampaka gakopoce mabomba mabiliyoni ali agawulisye ndaŵi jimo. Yeleyi yikusatendekasya kuti mwinanimu muŵeje yindu yejinji. Umboni  wakuti cilamboci cana citeteyo cakutyocela ku macili ga maginito ukusawonecela. Kuwulika kwa yilangali yamoto kweleku kusatendekasya kuti kummwela ni kumpoto kwa cilambo capasici kuŵaleje mwakutesya lung’wanu.

Mwinani mwa cilambo capasi: Cilamboci cisyungulilidwe ni mitundu jakulekanganalekangana ja lipuje. Ngaŵa kuti lipujeli likusatukamucisyape pakupumula, nambosoni likusatucenjela. Mbali jine ja mwinanimu jikwete lipuje lya lyakamucisya yaumi (oxygen). Mbali jeleji akusajikolanga kuti Osoni (ozone). Mbaliji jikusatendekasya kuti mtundu wakogoya wa kuŵala kwakutyocela ku lyuŵa ukayikaga pacilambo capasi. Mbali ja mwinaniji jikusacenjela yaumi yejinji pacilambopa, kupwatikapo ŵandu, tulombo soni twakumela twamwanamwana twa m’mesi. Winji wa lipujeli ukusacengagacengaga pakujigalilasoni ni kutupa kwa mtundu wakuŵala kwakogoya kwakutyocela ku lyuŵa. M’yoyo mbali jamwinaniji jikusacengaga mwakamulana ni mwayiŵelele yindu. Yeleyi yikusakamucisya kuti cilamboci ciŵe cakuteteyeka cenene.

Mwinanimu mukusatucenjelasoni ku maganga gejinji gagakusajendaga m’malele. Gane mwa magangaga gakusaŵaga gekulungwa mnope. Nambo gejinji gakusapyaga nikuŵa mpela kuti ndondwa jikugwa. Nambo yakutesya lung’wanu niyakuti, yindu yayikusacicenjela cilambo capasici yangasiŵaga mtundu wine wakuŵala wawukusasosekwa ku yindu yaumi soni mtukuta. Mwinanimu mukusakamucisyasoni kuti mtukuta uwandeje cenene pacilambo cosope capasi. Cilo, mwinanimu mukusaŵa mpela libulangete lyakamucisya kuti cilamboci cikasisimigwa mnope.

Kusala yisyene mwinanimu soni macili ga maginito gacilambo capasi yapanganyidwe mwakutesya lung’wanu, soni mpaka apano ŵandu ŵangayipikanicisya cenene. Cindu cine cacapanganyidwe mwakutesya lung’wanu cili kajende ka lipuje soni mesi kakakusakamucisyaga kuti pacilambopa paŵeje yaumi.

Ŵandu mpaka alwale soni kuwa naga msinda wawo ngawukupocela lipuje lyambone, mesi, soni naga yiswani ngakuyityosya. Nambo aganicisye ayi: Cilambo cetu cili cakulekangana ni malo gakutelecela yakulya, kwele yakulya akusayipataga kwakutalicila ni maloga kaneko makolokoto gakwe akusasosekwa mundu agajigale ni kuja kukwasa. Pacilambopa, lipuje lyambone soni mesi yangatyocela kumalo gacilendo. Nambosoni yiswani ni yindu yine yakusakala ŵangayijigala ni kuja kwasa kumalo gacilendo. Sambano yikusakombolekaga camtuli kuti cilamboci ciŵeje malo gambone kutama yaumi? Yeleyi yikusakomboleka ligongo lya kajende ka lipuje soni mesi. Yeleyi tuyitagulile mwakupikanika cenene soni yiwulili ciyakamucisye kuti apikanicisye.

Kajende ka mesi: Mesi gali gakusosekwa mnope ku yindu yaumi. Pali pangali mesi ŵandu nganaŵa akombwele kutama ni umi atamose kwa masiku gakuŵalanjika. Kajende ka mesi kakusatendekasya kuti mesigo gaŵeje gacasa pacilambo capasi. Kuti yeleyi yikombolece, pakusatendekwa yindu yitatu. (1) Lyuŵa palikuŵala, mesi gakusacenga ni kuŵa lipujungu, kaneko lipujungulyo likusajawulaga mwinani. (2) Yeleyi payitendekwe, lipujungu lila likusacengaga ni kuŵa mawunde. (3) Kaneko, mawundego gakusapanganyaga wula, matalila soni yakuwoneka mpela lipundugulu. Yeleyi yikusagwa pacilambo mpela mesi. Kaneko lipujungu likusatandilasoni. Ana mesi gapawinji wamtuli gagakusatendaga yeleyi pacaka? Mwakamulana ni kuwungunya kwine, yikulosya kuti mesigo ali agakusulile pacilambo capasi mpaka gagumbale cilambo cosope kutandila pasi mpaka ciŵandika m’ciwunu.⁴

Kajende ka lipuje lyatukusakoposyaga soni kwinjisya mkati: Kuti tuŵe cijumi tukusasosekwa kupumulaga. Kweleku kuli kwinjisya mkati lipuje lyambone (oxygen) ni koposya lyakusakala (carbon dioxide). Pakuŵa ŵandu soni yinyama yipali yejinji mnope, ligongo cici lipuje lyamboneli lyangamalaga, soni lyakusakala lyangagumbalaga mwinanimu? Yeleyi yikusakomboleka ligongo lya yalikusati kajende lipuje lyambone lyatukusajinjisya mkati. (1) Yakumela payikupanganya yakulya yakwe mwakusimonjesya yikusakamulicisya masengo kuŵala kwa lyuŵa. Yakumelayi yikusajinjisya mkati lipuje lyakusakala lyakusakoposya ŵandu ni yinyama. Yakumela yikusakamulicisya masengo lipujeli yimpepe ni macili gakutyocela ku kuŵala kwa lyuŵa kuti yipanganye yakulya yakwe. Pambesi pakwe yakumelayi yikusakoposya lipuje lyatukusawutilaga mkati. (2) Patukwinjisya mkati lipuje lyayikopwesye yakumela yila nikuti kajende ka lipuje kakusatandilasoni. Yosopeyi yikusatendekwa mwacasa, mwakuŵajilwa soni mwangatenda masegwe.

 Kajende ka lipuje lyakusosekwa mnope mwitaka: Yaumi yikusajegamilasoni yakulya kuti yikuleje soni kola cilu cambone. (A) Kuti yeleyi yikombolece, pakusasosekwa lipuje lyakusosekwa mnope mwitaka. Yili yakutesa lung’wanu kuti lipuje lyeleli lipali lyejinji mwinanimu. Njasi pajimesisye jikusalicenga lipujeli kuti yakumela yipakomboleje kulipata. (B) Kaneko yakumelayi yikusapwatikaga mbali jine ja lipujeli ku yindu yakuyikamucisya kuti yikuleje cenene. Yinyama payilile yakumelayi, yikusapatagasoni lipujeli. (C) Pambesi pakwe, yakumela ni yinyama payiwile, tulombo twangawoneka ni meso tukusawolesya yinduyi. Kaneko lipuje lyakutyocela mu yakumela ni yinyama likusajawulagasoni mwitaka soni mwinani. Kaneko kajende ka lipujeli kakusatandilasoni.

Ŵandu ajawile pasogolo ni sayansi ja yakupanganyapanganya. Nambosoni ŵanduŵa akusatendekasya kuti pacilambopa paŵeje yiswani yejinji yakogoya caka cilicose. Ŵanduŵa akusalepela kupata matala gakuyitendekasya yiswaniyi kuŵasoni yakusosekwa. Nambo cilambo capasi cikusalinganyasoni yakusakala yosope nikuŵasoni yakamucisya.

Ana akuganisya kuti yakombolece camtuli kuti cilamboci citendeje yeleyi? Mundu jwine jwakulemba ngani sya sayansi soni sya dini lina lyakwe Michael A. Anthony, jwatite, “Yikaŵe kuti yakupanganyikwa ya pacilambopa yapali mwangosi, mwangakayicila yikaliji yakusawusya kuti yindu yam’cipagomu yitendeje yindu mwakamulana.” Yeleyi yili yisyene.⁵