AN KOLEKSIYON na iyan, na nakua kan Marso 1961, nakatago sa sarong gatak saka nakapatos sa banig na gibo sa gaho. Labing 400 na bagay an laog kaiyan, na an kadaklan gibo sa tanso. * Igwa duman nin mga korona, setro, kagamitan, baston, asin iba pang armas. Interesado sa nadiskubreng ini an mga parabasa nin Bibliya huli ta sinambit sa Genesis 4:22 na si Tubal-cain sarong ‘panday nin ano man na gibo sa metal [“tanso,” NW] saka batbat.’

Kadakul pa nin hapot manungod sa pinaghalian kan nakatagong kayamanan na iyan. Dawa arog kaiyan, ipinapahiling kan nadiskubreng ini na an pagmina, pagtunaw, asin paghurma nin tanso haluyon nang ginigibo sa mga lugar na nasambit sa Bibliya.

Kan madali nang maglaog an mga Israelita sa Dagang Panuga, sinabi sa sainda ni Moises: ‘Makakamina kamo nin kobre sa kabubuldan kan daga.’ (Deuteronomio 8:7-9, BPV) * Sa Israel asin Jordan, nakadiskubre an mga arkeologo nin suanoy na mga minahan saka tunawan nin metal, arog kan Feinan, Timna, saka Khirbat en-Nahas. Ano an mga nahiling ninda sa lugar na idto?

Sa Feinan saka Timna, kadakul nin hababaw na kalot na pigminahan kaidto nin tanso sa laog nin dai mababa sa 2,000 na taon. Sa ngunyan, makakahiling pa duman nin mga pidaso nin mga gapong may tanso na may burutik-butik na kulor berde. Paagi sa kagamitan na gibo sa bato o gapo, mano-manong pigtitiktik kaidto kan mga minero an darakulang gapo tanganing kumua nin tanso sa mga parte kan gapo na hiling-hiling an mga tanso. Pag naubos na an tanso, minakalot sinda nin mas hararom gamit an mga kagamitan na metal. Pinapadakula ninda an mga kuweba asin naggigibo nin mga agihan saka tunnel. Sa libro kan Bibliya na Job, igwa kita nin mababasa manungod sa arog kaiyan na pagmimina. (Job 28:2-11) Magabat na trabaho ini. Sa katunayan, puon ikatulong siglo sagkod ikalimang siglo C.E., sinesentensiyahan kan Romanong awtoridad an pusakal na mga kriminal asin iba pang preso na magtrabaho sa minahan nin tanso sa Feinan.

Sa Khirbat en-Nahas (nangangahulugan na “Kagabaan nin Tanso”) mahihiling an darakulang tambak nin basura hali sa pagmina, na nagpapahiling na lagduan an pagtutunaw nin tanso duman. Nagtutubod  an mga iskolar na dinadara duman an mga gapong may tanso hali sa karaning mga minahan, arog kan Feinan asin Timna. Tanganing masuway an tanso sa gapo, pinapainit an baga sagkod sa mga 1,200 degree Celsius sa laog nin walo sagkod sampulong oras paagi sa pagbuga nin duros o paros gamit an tubo saka pambomba na pigtutungtungan nin bitis. Sa parati, kaipuhan nin limang kilong gapong may tanso para makabilog nin mga sarong kilong solidong tanso, na puwede nang hurmahon asin gibuhon na iba-ibang gamit.

Sa Bukid nin Sinai, sinabi kan Diyos na Jehova na an makintab na metal na ini na pigmimina duman iyo an gamiton sa pagtugdok kan tabernakulo, asin kan huri iyo man iyan an ginamit sa pagtugdok kan templo sa Jerusalem. (Exodo, kapitulo 27) Posibleng may aram na an mga Israelita manungod sa pagpanday nin metal bago sinda magduman sa Ehipto, o tibaad nanudan ninda iyan duman. Kan maghali na sinda sa Ehipto, tatao na sindang maghurma kaya nakagibo sinda kan ugbon na baka. Nakagibo man sinda kan dakul na kagamitan na tanso na kaipuhan sa tabernakulo—arog kan dakulang planggana, kaldero, kawali, pala, asin tinidor.—Exodo 32:4.

Kan nagbabaklay na sa kaawagan an mga Israelita, nagreklamo sinda manungod sa manna asin sa suplay nin tubig. Posibleng nangyari iyan sa may Punon (puwedeng ini an Feinan ngunyan) na sarong lugar na mayaman sa tanso. Bilang padusa, nagpadara si Jehova nin makamandag na mga halas, asin dakul an nagadan. Kan magsulsol an mga Israelita, nakimahirak si Moises para sa sainda. Pigsabihan siya ni Jehova na maggibo nin tansong halas tapos ilaag iyan sa sarong poste. Sinabi kan Bibliya: ‘Asin nangyari, na kun igwa nin tinutuka nin halas asin minahiling duman sa halas na kalongkaki, siya nabubuhay.’—Bilang 21:4-10; 33:43.

Kadakul na tanso an ginamit ni Hading Solomon para sa templo sa Jerusalem. An kadaklan kaiyan nakua kan saiyang ama na si David sa pakikilaban sa mga Siriano. (1 Cronica 18:6-8) An minoldeng dagat, an dakulaon na tansong planggana na ginagamit kan mga saserdote sa paghugas, puwedeng lagan nin 66,000 na litro nin tubig asin posibleng may timbang na sagkod sa 30 tonelada. (1 Hade 7:23-26, 44-46) Tapos, igwa nin duwang dakulaon na tansong harigi sa laugan kan templo. An langkaw kaiyan 8 metros, saka 2.2 metros an langkaw kan payo-payo kaiyan. Mayo iyan nin laog. An hibog kaiyan 7.5 sentimetros asin 1.7 metros an diyametro. (1 Hade 7:15, 16; 2 Cronica 4:17) Dakulon na tanso an siguradong ginamit sa paggibo sana kaini.

Ginagamit man an tanso sa pang-aroaldaw na buhay kan mga tawo kaidtong panahon kan Bibliya. Halimbawa, may mababasa kitang mga armas, pamposas, instrumento sa musika, asin pinto na gibo sa tanso. (1 Samuel 17:5, 6, NW; 2 Hade 25:7; 1 Cronica 15:19; Salmo 107:16) May sinabi si Jesus na tansong kuwarta sa mga supot, asin nasambit man ni apostol Pablo si ‘Alejandro na panday nin kalongkaki.’—Mateo 10:9; 2 Timoteo 4:14.

Dakul pang hapot an kaipuhan masimbag kan mga arkeologo asin istoryador manungod sa pinaghalian kan kadakul na kagamitan na gibo sa tanso kaidtong panahon kan Bibliya, pati na idtong kayamanan nin Nahal Mishmar. Pero dai maninigaran na, arog kan pinapatunayan kan mga sinasabi kan Bibliya, an minanang daga kan mga Israelita talagang ‘sarong marahay na daga, na duman magmimina sinda nin kobre sa kabubuldan.’—Deuteronomio 8:7-9, BPV.