•  Ndi enen̄ede edi se ntekde ubom?

•  Nso idi mfọnn̄kan n̄kpọ ndinam ntek ubom?

•  Se akpanamde

•  Se ubọkn̄ka fo ẹtịn̄de

 Ndusụk uyen ẹsidọhọ ke imokpon ubom ikaha, ke iyom nditetek. Edi . . .

•   Se isinen̄ede ibehe ediwak uyen esidi nditek ubom, idịghe ndikop nsọn̄idem. Ndusụk uyen ẹsinam mme n̄kpọ emi mmọ ẹkerede ke ọyọsọp anam mmimọ itek, utọ nte ndimen ibọk utek ubom m̀mê ndisosio ini ndia udia. Emi isiwakke ndin̄wam, esikam ọnọnọ ndusụk mmọ mfịna.

   Hailey ọdọhọ ete: “Ndusụk n̄kaiferi ẹsitie biọn̄ man ẹsọp ẹtek ubom. Emi esiwak ndinọmọ mmọ, esinyụn̄ ebịghi mbemiso unọmọ oro okụre.”

•   Ikpanaha ediwak mbon emi ẹdọhọde ke iyom nditek ubom ẹfịna idem ẹban̄a ubom. Mmọ ikponke ikaha. Ekeme ndidi se inamde mmọ ẹkere ke imokpon ikaha edi mmọ ndimen idemmọ ndomo ye mme ubọkn̄ka mmọ. N̄kpọ en̄wen emi ekemede ndinam mmọ ẹkere ntre edi se mmọ ẹsikụtde ke TV, newspaper, ye ke fim.

   Paola ọdọhọ ete: “Ini n̄kedide isua 13, mma mmen idemmi ndomo ye mme ufan mi. N̄kekere ke n̄kpetie ata esan̄ esan̄ nte mmọ ke mmọ ẹyenen̄ede ẹma mi.”

 Edi enen̄ede edi se ndusụk uyen ẹtekde ubom. World Health Organization ọkọdọhọ ete . . .

•   Ke ofụri ererimbot, n̄kpọ nte mme uyen miliọn 340 emi ẹdide isua 5 esịm 19 ẹkpon ubom ẹkaha.

•   Ke 1975, ekedi ẹkpebat nditọwọn̄ 100 emi ẹdide isua 5 esịm 19, 4 ke otu oro ẹkpon ubom ẹkaha. Ke 2016, ama ọdọk esịm 18.

•   Ke ediwak idụt ke ofụri ererimbot, mbon emi ẹkponde ubom ẹkaha ẹwak ẹkan mbon emi ẹkpride idem ẹkaha.

•   Mbon emi ẹkponde ẹkaha ẹwak n̄ko ke mme idụt emi okụk mînen̄ekede idu, idem ke mme ufọk emi ndusụk owo mîdiaha udia emi ọnọde owo n̄kpọ ke idem.

 Ewe ke afo akpanam man etek ubom?

1.   Sisosio ini dia udia.

2.   Sisịn̄ede idem nyụn̄ dia udia emi ọnọde owo n̄kpọ ke idem.

3.   Men ibọk emi anamde owo etek ubom.

 Ọyọhọ 2 edi nnennen ibọrọ: Sisịn̄ede idem nyụn̄ dia udia emi ọnọde owo n̄kpọ ke idem.

 Ndisisosio ini ndia udia m̀mê nditre ndidia ndusụk orụk udia ekeme ndinam fi ọsọp etek ubom. Edi ndinam ntre ekeme ndinọ fi mfịna ke idem, omonyụn̄ ekeme ndifiak n̄kpon ama afiak ọtọn̄ọ ndidia udia nte ekesidiade.

 Edi, ekpedi se inen̄erede ibehe fi edi ndikop nsọn̄idem, idem ọyọsọn̄ fi, afo oyonyụn̄ eye idem. Dr. Michael Bradley a ekewet ete ke mfọnn̄kan n̄kpọ edi owo ndikpụhọde mme n̄kpọ ke uwem esie ke usụn̄ emi enye edikemede ndika iso ndu uwem ntre ke ofụri eyouwem esie. Nso ke emi ekpep nnyịn? Okpoyom nditek, kûwowot idem uban̄a utọ udia emi akpadiade ye mbon emi mûkpudiaha, kam kere nte okpokpụhọrede ndusụk n̄kpọ ke uwem fo.

 Bible ọdọhọ nnyịn ‘ifara ke idem.’ Oyom itiene ifara ke idem ke nte isidiade udia. (1 Timothy 3:11) Bible akam ọdọhọ ikûsudadia udia uwot idem. (Mme N̄ke 23:20; Luke 21:34) Ama etie ekere se Bible etịn̄de oro, domo ndinam se itienede emi man idem ọsọn̄ fi:

•   Diọn̄ọ se owo ndidia nti udia ọwọrọde.

   Ndinyene ifiọk ekpri mban̄a se nsio nsio udia ọnọde owo ke idem ekeme ndin̄wam fi, edi emi iwọrọke ke ana afo ododụn̄ọde kpukpru udia. Ndidia udia emi ọnọde owo n̄kpọ ke idem esịne ke otu mfọnn̄kan n̄kpọ emi anamde owo okûkpon ubom ukaha.

•   Siwak ndisịn̄ede idem.

   Kere se afo ekpesinamde kpukpru usen man okop nsọn̄idem. Ama oyom ndidọk ufọkenyọn̄, sasan̄a dọk utu ke ndidụk n̄kpọ emi esimende owo ọdọk. Utu ke ada minit 30 etie ebre vidio game, da ini oro wọrọ san̄a nen̄ede sọp isan̄ yak ibibiak asiaha fi.

•   Dia udia se inọ owo n̄kpọ ke idem.

   Ekpri n̄kaiferi kiet emi ekerede Sophia ọdọhọ ete: “Mmesidomo ukeme nnịm mfri n̄kpere idem. Oro isiyakke n̄wak ndidia udia emi mînen̄ekede inọ owo n̄kpọ ke idem.”

•   Kûsusọsọp inua udia.

   Ndusụk owo ẹsisọp inua udia tutu idiọn̄ọke ini emi udia oyụhọde mmọ! Sidia n̄kpọ sụn̄sụn̄. Bet ekpri mbemiso ọdọhọde ẹfiak ẹmen udia ẹdi. Oro ekeme ndinam fi okụt ke ọtọn̄ọ ndiyụhọ fi.

•   Tịm se m̀mê se oyomde ndidia esinam owo okpon.

   Kot se ẹwetde ke efọk udia emi oyomde ndidia man ọdiọn̄ọ m̀mê esinen̄ede anam owo okpon. Ndi ama ọdiọn̄ọ ke inịn̄e inịn̄e mmịn, biskit, ye mme n̄kpọ ntre ẹkeme ndinam owo okpon?

•   Kûsasat udia ukaha.

   Sara emi edide isua 16 ọdọhọ ete: “Enyene ini emi ekesidide mbemiso ndiade udia ekededi, ana nda ini nnen̄ede ndụn̄ọde nse m̀mê ayanam mi n̄kpon!” Kûsunam utọ n̄kpọ oro. Idịghe kpukpru ini ke editie ifịna idem m̀mê udia emi oyomde ndidia ayanam fi okpon m̀mê idinamke. Dia se idọn̄de fi ndusụk ini, kûfịna.

 Nam emi ise: Edieke osụk afịnade fi ke omokpon akaha, ka kokụt dọkta. Enye ama ese fi idem, enye eyekeme ndidọhọ fi se akpanamde.