JESUS ikedịghe imọ owo inyụn̄ idịghe ọwọrọiso owo. Enye ikenyeneke ufọk idemesie. Kpa ye oro, ata ediwak owo ẹnịm se enye ekekpepde. Edi ndi Jesus Christ ama odu mi ke isọn̄? Nso ke mme ewetmbụk eset ye ntaifiọk eken ẹtịn̄ ẹban̄a enye?

• Michael Grant, ewetmbụk eset ye ataifiọk, ọdọhọ ke edieke idade Obufa Testament nte isinyụn̄ idade mme n̄wed eset eken, ke nnyịn idifan̄ake ke Jesus ama odu mi ke isọn̄ kpa nte nnyịn mîsinyụn̄ ifan̄ake ke mme okpono-ndem oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke mme n̄wed eset ẹma ẹdu.

• Rudolf Bultmann, ataifiọk emi esikpepde mme owo n̄kpọ aban̄a Obufa Testament, ọdọhọ ke idụhe se ikpanamde owo ọdọhọ ke Jesus ikodụhe mi ke isọn̄, ndien ke ufọn idụhe nditie mfan̄a utọ n̄kpọ oro. Enye ọdọhọ ke mme owo ẹdiọn̄ọ ke mme Christian ẹma ẹdu ke Palestine, ndien ke idụhe enyene-ibuot-owo ndomokiet emi ọkpọdọhọde ke idịghe Jesus ekedi etubom mmọ.

• Will Durant, ewetmbụk eset ye owo akwaifiọk, ọkọdọhọ ke ekpedi ata akamba utịben̄kpọ mme andiwet Gospel nditie ke emana kiet ntịbi n̄kpọ n̄wet mban̄a owo emi okopde odudu ntre, ọfọnde uwem, onyụn̄ ekpepde mme owo ndima kiet eken. Enye ọdọhọ ke utịben̄kpọ enye emi akpakan utịben̄kpọ ekededi emi ẹwetde ke Gospel.

• Albert Einstein, ataifiọk eyen Jew emi akamanade ke Germany, ọkọdọhọ ke esinem imọ tutu ndikere nte eyen Nazareth emi eketiede. Ke ini ẹkebụpde enye m̀mê enye enịm ke Jesus ama odu mi ke isọn̄, enye ọkọbọrọ ete: “Ih, ama odu! Idụhe owo eke okpokotde Gospel ndien enye etre ndinịm ke Jesus ama odu mi ke isọn̄. Se ẹwetde ke Gospel owụt nte Jesus okodude uwem. Idụhe mbụk n̄ke ndomokiet emi okpotụkde owo nte mme Gospel.”

  “Idụhe owo eke okpokotde Gospel ndien enye etre ndinịm ke Jesus ama odu mi ke isọn̄.”—Albert Einstein

Ẹnen̄ede ẹwet n̄kpọ ẹban̄a nte Jesus okodude uwem onyụn̄ anamde utom ukwọrọikọ ke mme Gospel. Matthew, Mark, Luke, ye John ẹkewet mme Gospel emi. Edi mme ewetmbụk eset emi mîkedịghe mme Christian ẹma ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a Jesus n̄ko.

• TACITUS

  (N̄kpọ nte isua 56 C.E. esịm 120 C.E.) Tacitus ekedi kiet ke otu mme ewetmbụk Rome emi ẹkenen̄erede ẹwọrọ etop. Enye ekewet n̄kpọ aban̄a mme obio emi Rome ẹkekarade. Se enye ekewetde akaban̄a se iketịbede ọtọn̄ọde ke isua 14 C.E. esịm 68 C.E. (Jesus akakpa ke isua 33 C.E.) Tacitus ekewet ete ke mme owo ẹkedọhọ ke Akwa Edidem Nero ekesịn ikan̄ emi akatade Rome ke isua 64 C.E. Edi Tacitus ama ewet ete ke sia Nero mîkoyomke etop emi asuana, ke enye ọkọdọhọ ke mme Christian ẹkesịn ikan̄ oro. Tacitus ama ewet n̄ko ete: “Pontius Pilate, owo ukara Rome ama owot Christ, emi ẹdade enyịn̄ oro [Christian] ẹto, ke ini ukara Tiberius.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (N̄kpọ nte isua 69 C.E. tutu ebe 122 C.E.) Ewetmbụk owo Rome emi ama ewet aban̄a akpa owo 11 oro ẹkekarade Rome ke n̄wed esie oro ẹkotde Lives of the Caesars. Ke itie emi enye ekewetde n̄kpọ aban̄a Claudius, enye ama etịn̄ aban̄a ntịme emi mme Jew ẹkesịnde ke Rome, ndien enye ọkọdọhọ ke etie nte ẹkesịn ntịme oro ke ntak Jesus. (Utom 18:2) Suetonius ekewet ete: “Sia mme Jew ẹkade iso ndisịn ntịme ke ntak Chrestus [Christ], enye [Claudius] ama ebịn mmọ osion̄o ke Rome.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Kpa ye oro mîkedịghe Jesus akanam ẹsịn ntịme emi Suetonius eketịn̄de mi, enye ndiwet n̄kpọ mban̄a Jesus owụt ke Jesus ama odu mi ke isọn̄.

• EKPRI PLINY

  (N̄kpọ nte isua 61 C.E. esịm 113 C.E.) Enye ekedi ewetn̄wed ye andikara Bithynia (emi ẹkotde Turkey idahaemi). Enye ama ewet n̄wed ọnọ ẹsọk Akwa Edidem Trajan emi akakarade Rome, onyụn̄ etịn̄ se enye akpanamde mme Christian emi ẹdude ke Bithynia. Pliny ọkọdọhọ ke imọ ima idomo ndinyịk mme Christian ẹkan̄ Christ, inyụn̄ iwot mbon emi mîkamaha ndikan̄ enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Amaedi mbon oro . . . ẹketienede mi ẹtomo [nsunsu] Abasi, ẹnyịme ndiduọk mmịn, mfọp frankincense, ntuak ibuot nnọ mbiet fo . . . nnyụn̄ nsụn̄i Christ . . . , mma nsana mmọ nyak.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (N̄kpọ nte isua 37 C.E. esịm 100 C.E.) Eyen Jew emi ekedide oku ye ewetmbụk eset, ọkọdọhọ ke Annas, akwa oku mme Jew, ama enyene odudu etieti, ndien ke enye ama osop mme ebiereikpe Sanhedrin onyụn̄ ada owo emi ekerede James, eyeneka Jesus emi ẹkotde Christ, edi iso mmọ. —Jewish Antiquities, XX, 200.

• TALMUD

  Talmud edi ibet mme Jew emi ẹketọn̄ọde ndiwet n̄kpọ nte isua 100 ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a, ndien enye owụt ke mme asua Jesus ẹma ẹnịm ke Jesus ama odu mi ke isọn̄. Ikpehe esie kiet ọdọhọ ke “ẹma ẹkọn̄ Yeshu [Jesus] eyen Nazareth ke eto ke usen Passover.” Bible ye mme n̄wed eset eken ẹwụt ke emi ama etịbe. (Talmud Eke Babylon, Sanhedrin 43a, Codex Munich; kot John 19:14-16.) Ikpehe efen ke ibet Jew emi ọdọhọ ete: “Abasi iyakke nnyịn inyene eyen emi esuenede idem ke eferife nte emi eyen Nazareth ekesuenede.” Ẹkesikot Jesus eyen Nazareth.—Talmud Eke Babylon, Berakoth 17b, ikọ idakisọn̄, Codex Munich; kot Luke 18:37.

Mme Gospel ẹtịn̄ ata ediwak n̄kpọ ẹban̄a uwem ye utom ukwọrọikọ Jesus, ndien ẹsisiak enyịn̄ owo, ebiet, ye ini emi mme n̄kpọ ẹketịbede, nte esinyụn̄ edide ke mbụk emi edide akpanikọ. Uwụtn̄kpọ kiet odu ke Luke 3:1, 2, emi etịn̄de akpan ini emi John Andinịm Owo Baptism, ọkọtọn̄ọde utom esie. Enye John ọkọdiọn̄ usụn̄ ọnọ Jesus.

Luke ekewet ete: “Ke ọyọhọ isua efịt emi Tiberius Caesar akarade, ke ini Pontius Pilate edide andikara Judea, Herod onyụn̄ edide andikara n̄kann̄kụk Galilee, edi Philip eyenete esie edide andikara n̄kann̄kụk edem Ituraea ye Trachonitis, Lysanias onyụn̄ edide andikara n̄kann̄kụk Abilene, ke eyo ọbọn̄ oku Annas ye Caiaphas, uyo Abasi esịm John eyen Zechariah ke wilderness.” Se Luke etịn̄de emi owụt ke ‘uyo Abasi ekesịm John’ ke isua 29 C.E.

 Mme ewetmbụk eset ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ owo itiaba oro Luke asiakde enyịn̄ mi. Edi enyene ini emi ndusụk owo ẹkedọhọde ke owo idiọn̄ọke Pontius Pilate ye Lysanias, ke mmọ ẹdi mbon n̄ke. Se mmọ ẹketịn̄de emi inenke sia ẹma ẹdikụt n̄kpọeset emi ẹkekapde enyịn̄ Pilate ye Lysanias, emi owụtde ke se Luke ekewetde edi akpanikọ. *

Oyom ifiọk m̀mê Jesus ama odu mi ke isọn̄ sia se enye ekekpepde ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, Jesus ama ekpep mme owo se mmọ ẹkpenamde man ẹkop inemesịt. * N̄ko, enye ama ọdọhọ ke ini ke edi emi kpukpru owo ẹdidude ke emem ye ifụre, ẹdinyụn̄ ẹdianade kiet, ndien ke “obio ubọn̄ Abasi” edikara kpukpru mmọ.—Luke 4:43.

“Obio ubọn̄ Abasi” edi ukara emi Abasi edidade iwụt ke imọ inyene unen ndikara kpukpru owo. (Ediyarade 11:15) Ke akam oro Jesus ekekpepde mme mbet esie, enye ama owụt ke Abasi ayanam emi. Enye ọkọdọhọ ete: “Ete nnyịn emi odude ke heaven, . . . yak obio ubọn̄ fo edi. Yak uduak fo ada itie . . . ke isọn̄.” (Matthew 6:9, 10) Nso ke Obio Ubọn̄ emi edinam inọ mme owo? Se ndusụk mmọ mi:

• Ekọn̄ ye en̄wan eyetre.—Psalm 46:8-11.

• Idiọkn̄kpọ, esịnede idiọkitọn̄ ye udia-inọ, ididụhe aba; mme idiọkowo idinyụn̄ idụhe aba.—Psalm 37:10, 11.

• Utom emi mbon oro ẹdidude ke Obio Ubọn̄ Abasi ẹdinamde eyenem mmọ.—Isaiah 65:21, 22.

• Isọn̄ ayafiak etie nte Abasi okoyomde etie, oyonyụn̄ ọfọn n̄kpọ.—Psalm 72:16; Isaiah 11:9.

Ndusụk owo ẹkeme ndikere ke ndinịm se ẹtịn̄de emi edi ndibian̄a idem. Edi ndinịm ke mme owo ẹkeme ndinam n̄kpọ ọfọn ke isọn̄ emi akam edi ndibian̄a idem. Kere ise: Kpa ye oro mme owo ẹnen̄erede ẹka n̄wed, ntaifiọk ẹnyụn̄ ẹsion̄ode ediwak n̄kpọ ẹdi, esịt osụk etetịmede ata ediwak owo sia mmọ mîfiọkke nte n̄kpọn̄ editiede. Utụk, ufịk, idiọkitọn̄, ye udia-inọ ọyọyọhọ ererimbot mfịn, ndien n̄kpọ ọsọn̄ idahaemi tutu. Ke akpanikọ, ukara owo iwọrọke n̄kpọ!—Ecclesiastes 8:9.

Kpukpru se inemede emi owụt ke ọfọn ifiọk m̀mê Jesus ama odu mi ke isọn̄. * Udiana Corinth 1:19, 20 ọdọhọ ete: “Inamke n̄kpọ m̀mê mme un̄wọn̄ọ Abasi ẹwak adan̄a didie, mmọ ẹmekabade ẹdi Ih ebe ke [Christ].”