Isa ka Libro nga Ginbadbad sa mga Lenguahe nga Ginahambal Gihapon

Kon ang isa ka libro ginsulat sa lenguahe nga wala na ginagamit, ini nga libro halos ginakalimtan man. Pila na lamang ka tawo karon ang makabasa sing dumaan nga mga lenguahe nga gingamit sa pagsulat sing Biblia. Apang ginagamit gihapon ang Biblia karon. Nakalampuwas ini bangod ginbadbad ini sa mga lenguahe sang katawhan nga ginahambal gihapon. Ang mga manugbadbad nga nagbadbad sini sa iban nga mga lenguahe nakasumalang sing daw indi malandas nga mga balagbag kon kaisa.

ANG pagbadbad sing Biblia​—⁠nga may kapin sa 1,100 ka kapitulo kag 31,000 ka bersikulo​—⁠isa ka daku gid nga hilikuton. Apang, sa sulod sang mga siglo, kinabubut-on nga ginbaton sang mahugod nga mga manugbadbad ang hangkat. Madamo sa ila ang nag-antos sing mga kabudlayan kag nangin handa pa gani nga atubangon ang kamatayon bangod sa ila hilikuton. Ang maragtas kon paano nabadbad ang Biblia sa mga lenguahe sang katawhan isa ka dalayawon nga kasaysayan sang pagbatas kag pagkamapahituon. Binagbinaga ang isa lamang ka diutay nga bahin sinang talalupangdon nga rekord.

Ang mga Hangkat nga Nasumalang sang mga Manugbadbad

Paano mo badbaron ang isa ka libro sa lenguahe nga wala pa sing nasulat nga mga letra? Amo gid sini ang hangkat nga nasumalang sang pila ka manugbadbad sing Biblia. Halimbawa, ginbadbad ni Ulfilas, sang ikap-at nga siglo C.⁠E., ang Biblia sa sadto isa ka moderno apang indi isa ka nasulat nga lenguahe​—⁠ang Gothic. Nalandas ni Ulfilas ang hangkat paagi sa pag-imbento sing Gothic nga alpabeto nga may 27 ka karakter, nga ginpasad niya sa Griego kag Latin nga alpabeto. Nabadbad niya ang halos kabug-usan sang Biblia sa Gothic antes sang 381 C.⁠E.

Sang ikasiam nga siglo, ginhandum sang duha ka nagahambal sing Griego nga mag-utod, sanday Cyril (Constantino ang orihinal nga ngalan) kag Methodius, lunsay talalupangdon nga mga iskolar kag madamo sing nahibal-an nga lenguahe, nga badbaron ang Biblia para sa nagahambal sing Slaviko nga katawhan. Apang ang Slavoniko​—⁠ang nauna sa Slaviko nga mga lenguahe karon​—⁠wala pa sing nasulat nga mga letra. Gani nag-imbento ang duha ka mag-utod sing alpabeto agod mabadbad ang Biblia. Sa amo, nabadbad na karon ang Biblia sa madamo pa nga katawhan, nga yara sa kalibutan sang Slaviko.

Sang ika-16 nga siglo, ginbadbad ni William Tyndale ang Biblia gikan sa orihinal nga mga lenguahe padulong sa Ingles, apang mabaskog sia nga ginpamatukan sang Simbahan kag Estado. Handum ni Tyndale, nga nag-eskwela sa Oxford, nga makahimo sing badbad nga mahangpan bisan sang “isa ka bata nga nagaarado.”¹ Apang agod mahimo ini, nalagyo sia sa Alemanya, diin gin-imprinta ang iya Ingles nga “Bag-ong Testamento” sang 1526. Sang ang mga kopya patago nga napasulod sa Inglaterra, naakig sing tuman ang mga awtoridad amo kon ngaa ginpanutdan nila ini sa publiko. Ginluiban sang ulihi si Tyndale. Apang antes sia ginbitay kag ginsunog ang iya bangkay, ginbungat niya ining  mga pulong sa mabaskog nga tingog: “Ginuo, buksi ang mga mata sang Hari sang Inglaterra!”²

Nagpadayon ang pagbadbad sing Biblia; indi mapunggan ang mga manugbadbad. Sang 1800, sa dimagkubos ang mga bahin sang Biblia nabadbad sa 68 ka lenguahe. Nian, sang matukod ang mga Sosiedad sang Biblia​—⁠labi na ang British kag Foreign Bible Society nga gintukod sang 1804​—⁠ang Biblia madasig nga nabadbad sa dugang pa nga bag-o nga mga lenguahe. Madamong pamatan-on nga lalaki ang nagboluntaryo sa pagkadto sa iban nga mga pungsod subong mga misyonero, madamo sa ila may tuyo gid nga badbaron ang Biblia.

Pagbadbad sing Biblia sa mga Lenguahe sang Aprika

Sang 1800, pila lamang ang nasulat nga lenguahe sa Aprika. Ginatos pa sang ginahambal nga lenguahe ang naghulat tubtob may makaimbento kon paano ini masulat. Nag-abot ang mga misyonero kag nakatuon sa mga lenguahe, bisan wala sing mga libro ukon mga diksionaryo. Nian nangabudlay sila kon paano ini masulat kag pagkatapos, gintudluan nila ang mga tawo kon paano ini basahon. Ginhimo nila ini agod sa pila ka adlaw mabasa sang mga tawo ang Biblia sa ila hambal.³

Ang isa sini nga misyonero amo ang taga-Scotland nga si Robert Moffat. Sang 1821, sa edad nga 25, ginsugdan ni Moffat ang isa ka misyon sa nagahambal sing Tswana nga katawhan sa bagatnan nga Aprika. Agod matun-an niya ang ila wala pa masulat nga lenguahe, nakigsimpon sia sa mga tawo, kon kaisa nagakadto sia sa nabaw-ing nga mga duog kag magpuyo upod sa ila. “Mabuot ang mga tawo,” sulat niya sang ulihi, “kag ginakadlawan nila sing mabaskog ang akon mga sayop sa paghambal. Wala gid matabo, bisan kis-a lang, nga gintadlong sang isa ka tawo ang isa ka tinaga ukon dinalan, tubtob mailog-ilog niya sing maayo ang akon sayop nga panghambal, agod pakadlawon ang iban.”⁴ Nagbatas si Moffat kag sang ulihi nangin batid sa paghambal sing lenguahe, kag naghimo sia sing paagi kon paano ini masulat.

Sang 1829, sa tapos mangabudlay sa tunga sang mga Tswana sing walo ka tuig, natapos ni Moffat ang pagbadbad sa Ebanghelyo ni Lucas. Agod maimprinta ini, naglakbay sia sing 600 ka milya sakay sa karo nga ginaguyod sang toro padulong sa pantalan kag dayon nagsakay sia sa barko padulong sa Cape Town. Didto ginhatagan sia sang gobernador sing permiso nga gamiton ang imprintahan sang gobierno, apang si Moffat ang mangamot sa pag-imprinta sini, kag natapos gid man niya ang Ebanghelyo sang 1830. Sa nahauna nga tion, mabasa na sang mga Tswana ang isa ka bahin sang Biblia sa ila lenguahe. Sang 1857, nabadbad ni Moffat ang bug-os nga Biblia sa Tswana.

Ginlaragway sang ulihi ni Moffat ang reaksion sang mga Tswana sang matigayon nila sa una nga tion ang Ebanghelyo ni Lucas. Sia nagsiling: “May mga tawo nga naglakbay sing ginatos ka milya agod magbakal sing mga kopya sang San Lucas. . . . Nakita ko nga ginbaton nila ang mga bahin sang San Lucas, kag ginhibian ini, kag ginhakos ini, kag nagpatulo sing mga luha sang pagpasalamat, tubtob ginsilingan ko indi lang ang isa sa ila, ‘Mabasa sing luha ang inyo libro.’ ”⁵

Sa amo, ang mahugod nga mga manugbadbad kaangay ni Moffat naghatag sa madamo nga Aprikano​—⁠ang iban sini sa ila wala maghunahuna sang primero nga kinahanglan ang nasulat nga lenguahe​—⁠sing una nga kahigayunan nga makakomunikar paagi sa pagsulat. Apang, nagpati ang mga manugbadbad nga ginhatagan nila ang mga taga-Aprika sing mas hamili nga regalo​—⁠ang Biblia sa ila mismo hambal. Ang Biblia karon, sa kabug-usan ukon sa bahin, nabadbad na sa kapin sa 600 ka lenguahe sang Aprika.

Pagtuon sa mga Lenguahe sang Asia

Samtang ang mga manugbadbad sa Aprika nagapanikasog sa paghimo sing paagi agod masulat ang ginahambal nga mga lenguahe, sa pihak naman nga bahin sang kalibutan, ang iban nga mga manugbadbad nakasumalang sing tuhay nga balagbag​—⁠ang pagbadbad padulong sa mga lenguahe nga may mabudlay nga mga karakter. Amo sini ang hangkat nga nasumalang  sang mga nagbadbad sing Biblia sa mga lenguahe sang Asia.

Sa pamuno sang ika-19 nga siglo, sanday William Carey kag Joshua Marshman nagkadto sa India kag gintun-an ang madamo sang nasulat nga lenguahe sini. Sa bulig ni William Ward, isa ka manug-imprinta, nakaimprinta sila sing mga badbad sang dimagkubos mga bahin sang Biblia sa halos 40 ka lenguahe.⁶ Tuhoy kay William Carey, ang awtor nga si J. Herbert Kane nagpaathag: “Nag-imbento sia sing matahom, mahapos mitlangon kag kinaandan nga estilo [sang Bengali nga lenguahe] nga nagbulos sa daan kinaandan nga porma, gani nangin mas madali ini hangpon kag makagalanyat sa modernong mga bumalasa.”⁷

Si Adoniram Judson, nabun-ag kag ginpadaku sa Estados Unidos, naglakbay padulong sa Burma, kag sang 1817 ginsugdan niya nga badbaron ang Biblia sa Burmese. Sa paglaragway kon daw ano kabudlay matun-an ang isa ka lenguahe sa Sidlangan agod mabadbad ang Biblia, sia nagsulat: ‘Kon magtuon kita sing isa ka lenguahe nga ginahambal sang mga tawo sa pihak nga bahin sang duta, nga ang panghunahuna tuhay sa aton, kag ang panghambal indi kinaandan sa aton, kag ang mga letra kag mga pulong wala sing katulad sa bisan ano nga lenguahe nga nasumalang naton; kon wala kita sing diksionaryo nga magamit ukon manugpatpat nga mapamangkutan kag dapat man lang may diutay kita nga mahangpan sa isa ka lenguahe antes kita makapangayo sing bulig sa isa ka tumandok nga manunudlo​—⁠nagakahulugan ina sing trabaho!’⁸

Sa bahin ni Judson, mga 18 ka tuig nga nangabudlay sia sing mahugod kag mauti. Ang hingapusan nga bahin sang Burmese nga Biblia naimprinta sang 1835. Apang, daku ang nangin kabayaran sa iya sang iya pagtener sa Burma. Samtang ginahimo niya ang pagbadbad, gin-akusar sia nga isa ka espiya kag ginbukot sia sing halos duha ka tuig sa madamo sing lamok nga bilangguan. Wala madugay sang makaguwa sia, ang iya asawa kag ang anak nga babayi napatay bangod sang hilanat.

Sang mag-abot ang 25-anyos nga si Robert Morrison sa China sang 1807, ginsugdan niya ang tuman kabudlay nga pagbadbad sa Biblia sa Inintsik, isa sang pinakamabudlay nga nasulat nga lenguahe. Diutay lamang ang iya nahibaluan sa Inintsik, kag duha ka tuig pa lang sia nga nagatuon sini. Ginpamatukan man ni Morrison ang kasuguan sang mga Intsik nga nagapain sang China sa iban nga mga pungsod. Ginadumilian ang mga Intsik nga magtudlo sing Inintsik sa mga taga-iban nga pungsod kag kamatayon ang silot sa paglapas sini. Ang pagbadbad sang isa ka dumuluong sing Biblia sa Inintsik isa ka krimen nga kamatayon ang silot.

Walay kahadlok apang mahalungon, padayon nga gintun-an ni Morrison ang lenguahe kag madasig sia nga nakatuon. Sa sulod sang duha ka tuig nakakita sia sing trabaho subong isa ka manugbadbad para sa East India Company. Kon adlaw, nagatrabaho sia para sa kompanya, apang sing patago kag sa idalom sang unay nga peligro nga mamutikan sia, ginbadbad niya ang Biblia.  Sang 1814, pagligad sang pito ka tuig nga nag-abot sia sa China, nahanda na niya ang Cristianong Griegong Kasulatan para imprintahon.⁹ Lima ka tuig sang ulihi, sa bulig ni William Milne, natapos niya ang Hebreong Kasulatan.

Isa yadto ka daku nga hinimuan​—⁠ang Biblia nabadbad na karon sa lenguahe nga ginagamit sang mas madamo nga katawhan sa kalibutan. Bangod sa sangkol nga mga manugbadbad, ginhimo man ang pagbadbad padulong sa iban nga mga lenguahe sa Asia. Sa karon, ang mga bahin sang Biblia matigayon sa kapin sa 500 ka lenguahe sa Asia.

Ngaa ang mga tawo kaangay nanday Tyndale, Moffat, Judson, kag Morrison nangabudlay sing tinuig​—⁠ang iban nagrisgo pa gani sang ila kabuhi​—⁠agod badbaron ang libro para sa mga tawo nga indi nila kilala kag, sa pila ka kaso, para sa mga tawo nga wala sing nasulat nga lenguahe? Sa pagkamatuod indi agod makatigayon sing himaya ukon makakuwarta. Nagpati sila nga ang Biblia Pulong sang Dios kag nga dapat ini mabasa sang mga tawo​—⁠sang tanan nga tawo​—⁠sa ila lenguahe.

Nagapati ka man ukon wala nga ang Biblia Pulong sang Dios, ayhan magaugyon ka nga ang sahi sang nagasakripisyo-sang-kaugalingon nga espiritu nga ginpakita sadtong mahugod nga mga manugbadbad talagsa na lamang sa kalibutan karon. Indi bala takus usisaon ang libro nga ginsakripisyuhan?

[Tsart sa pahina 12]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Kadamuon sang lenguahe nga naimprinta ang mga bahin sang Biblia sugod sang 1800

68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123

1800 1900 1995

[Retrato sa pahina 10]

Si Tyndale nga nagabadbad sing Biblia

[Retrato sa pahina 11]

Si Robert Moffat

[Retrato sa pahina 12]

Si Adoniram Judson

[Retrato sa pahina 13]

Si Robert Morrison