Nagahisanto Bala sa Siensia Ini nga Libro?

Wala ginkabig sang relihion ang siensia nga abyan niya sa tanan nga tion. Sang una nga mga siglo ginpamatukan sang pila ka teologo ang mga natukiban sang siensia sang ginbatyag nila nga batok ini sa ila paghangop sa Biblia. Apang siensia gid bala ang kaaway sang Biblia?

KON gin-ugyunan sang mga manunulat sang Biblia ang ginapatihan gid nga mga pagtamod sang siensia sang ila adlaw, ang resulta kuntani amo ang isa ka libro nga may kitaon gid nga sientipiko nga mga sayop. Apang wala pagsakdaga sang mga manunulat ining sayop nga mga paghangop sang siensia. Sa kabaliskaran, nagsulat sila sing pila ka pinamulong nga indi lamang sientipiko nga matuod kundi supak man sa ginabaton nga mga opinyon sadto.

Ano ang Korte sang Duta?

Sa sulod sang linibo ka tuig ginpalibugan sang mga tawo ina nga pamangkot. Ang pagpati sang kalabanan sadto amo nga ang duta matapan. Ang mga Babilonianhon, halimbawa, nagpati anay nga ang uniberso isa ka kahon ukon hulot kag ang duta amo ang salog sini. Ginhanduraw sang Vedic nga mga pari sang India nga ang duta matapan kag isa ka bahin lamang sini ang ginapuy-an. Ginlaragway sang isa ka primitibo nga tribo sa Asia ang duta subong isa ka malapad nga bandehado.

Sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E., ginhaumhaum sang Griegong pilosopo nga si Pythagoras nga sanglit tipulon ang bulan kag adlaw, dapat nga tipulon man ang duta. Si Aristotle (ikap-at nga siglo B.⁠C.⁠E.) nag-ugyon man sang ulihi, nagapaathag nga ang mga lunar eclipse nagapamatuod nga ang duta tipulon. Ang landong sang duta sa bulan nagakurba.

Apang, ang ideya nga ang duta matapan (kag ang ginapuy-an amo lamang ang naibabaw nga bahin sini) wala madula sing bug-os. Indi mabaton sang iban ang makatarunganon nga paghangop nga ang duta tipulon​—⁠ang ideya nga antipodes.⁠ a Si Lactantius, nga Cristianong manug-apin sang ikap-at nga siglo C.E., nagyaguta sa sining ideya. Sia nangatarungan: “May yara bala buangbuang nga magapati nga may mga tawo nga ang ila tiil mataas pa sa ila ulo? . . . nga ang mga tanom kag mga kahoy nagatubo sing baliskad? nga ang ulan, kag niebe, kag graniso nagakahulog paibabaw?”²

Indi mahangpan sang pila ka teologo ang ideya nga antipodes. Ang pila ka teoriya nagasiling nga kon may yara gid man mga antipodean, wala sila sing kaangtanan sa nakilala nga mga tawo bangod ang dagat tuman kalapad nga tabukon ukon bangod ang tungatunga nga bahin sang duta ginalibutan sang indi maagihan nga mainit kaayo nga sona. Gani diin maghalin ang mga antipodean? Bangod nagalibog ang ila ulo, nagpati na lang ang pila ka teologo nga wala sing mga antipodean, ukon subong sang ginpangatarungan ni Lactantius, ang duta indi mahimo nga tipulon!

Walay sapayan, ang ideya nga ang duta tipulon nangibabaw, kag sang ulihi lapnag nga ginbaton. Apang, sang pagsugod lamang sang dag-on sang  espasyo sang ika-20 nga siglo nga ang tawo nakalakbay sa kahawaan agod pamatud-an paagi sa direkta nga pagtan-aw nga ang duta isa ka globo.⁠ b

Kag ano ang panindugan sang Biblia sa sining hulusayon? Sang ikawalo nga siglo B.⁠C.⁠E., sang ang nagapangibabaw nga pagtamod amo nga ang duta matapan, mga siglo antes ginhaumhaum sang Griegong mga pilosopo nga ang duta mahimo gid nga tipulon, kag linibo ka tuig antes makita sang mga tawo gikan sa kahawaan nga ang duta isa ka globo, ang Hebreong manalagna nga si Isaias simple lamang nga nagsiling: “May Isa nga nagapuyo sa ibabaw sang natipulunan sang duta.” (Isaias 40:22) Ang Hebreong tinaga nga chugh, nga ginbadbad diri “natipulunan,” mahimo man badbaron nga “sphere” (tipulon).³ Ang iban nga mga badbad sang Biblia mabasa, “ang globo sang duta.” (Douay Version) kag “ang bilog nga duta.”​—⁠Moffatt.⁠ c

Ginlikawan sang manunulat sang Biblia nga si Isaias ang kinaandan nga mga mito tuhoy sa duta. Sa baylo, nagsulat sia sing pinamulong nga wala ginpamatukan sang mga pag-uswag sa natukiban sang siensia.

Ano ang Nagauyat sa Duta?

Sang dumaan nga mga tion, ang mga tawo ginatublag sang iban pa nga mga pamangkot tuhoy sa uniberso: Sa ano nagatungtong ang duta? Ano ang nagauyat sa adlaw, bulan, kag mga bituon? Wala nila mahibaluan ang kasuguan tuhoy sa grabidad sa uniberso, nga ginhimo ni Isaac Newton kag ginpahibalo sang 1687. Wala nila mahibaluan ang ideya nga ang mga butang sa langit nagabitay sa wala sa kahawaan. Sa amo, ang ila mga paathag masami nagapahangop nga may butang ukon mga sustansia nga nagauyat sa duta kag sa iban pa nga mga butang sa langit sa kahawaan.

Halimbawa, ang isa ka dumaan nga teoriya, nga ayhan ginhimo sang mga tawo nga nagapuyo sa isa ka isla, amo nga ang duta ginalibutan sing tubig kag nagalutaw ini sa tubig. Ginhanduraw sang mga Hindu nga ang duta nagatungtong sa pila ka pundasyon, nga nagasinampawanay. Nagatungtong ini sa apat ka elepante, ang mga elepante nagatindog sa isa ka daku nga pawikan, ang pawikan nagatindog sa isa ka daku nga man-ug, kag ang nagabalulon nga man-ug nagautaw-utaw sa bug-os uniberso nga tubig. Si Empedocles, isa ka Griegong pilosopo sang ikalima nga siglo B.⁠C.⁠E., nagpati nga ang duta nagatungtong sa ibabaw sang buhawi kag ining buhawi amo ang ginabangdan sang paghulag sang mga butang sa langit.

Ang isa sang makaimpluwensia gid anay nga mga pagtamod amo ang kay Aristotle. Bisan pa ginhaumhaum niya nga ang duta isa ka globo, wala sia magpati nga nagabitay ini sa wala sing unod nga kahawaan. Sa iya sinulat nga pangatarungan nga On the Heavens, bilang pagbais sa ideya nga ang duta nagatungtong sa tubig, sia nagsiling: “Indi mahimo nga ang tubig, kag ang duta man, magpabilin sa hangin: dapat may ginatungtungan gid ini.”⁴ Gani, sa ano “nagatungtong” ang duta? Gintudlo ni Aristotle nga ang adlaw, bulan, kag mga bituon naangot sa kadaygan sang isa ka bilog, silangon nga mga globo. Ang globo nasulod sa isa pa ka globo, kag ang duta​—⁠nga wala nagahulag​—⁠yara sa tunga. Samtang ang mga globo nagatiyog sa sulod sang isa kag isa, ang mga butang sa sini​—⁠ang adlaw, ang bulan, kag ang mga planeta​—⁠nagatabok sa langit.

Daw makatarunganon ang paathag ni Aristotle. Kon ang mga butang sa langit wala naangot sing malig-on sa isa ka butang, paano ini makapabilin sa kahawaan? Ang mga pagtamod sang ginatahod nga si Aristotle ginbaton subong katunayan sa sulod sang mga 2,000 ka tuig. Suno sa The New Encyclopœdia Britannica, sang ika-16 kag ika-17 nga siglo ang iya mga panudlo “nangin doktrina sang relihion” sa panulok sang simbahan.⁵

Sang maimbento ang teleskopyo, ginduhaduhaan sang mga astronomo ang teoriya ni Aristotle. Sa gihapon, wala nila matukibi ang sabat tubtob ginpaathag ni Sir Isaac Newton nga ang mga planeta nagabitay sa wala sing unod nga kahawaan, kag ginauyatan sa ila orbito sang dikitaon nga puwersa​—⁠ang grabidad. Daw indi  ini mapatihan, kag indi makapati ang pila sang mga kaupod ni Newton nga ang kahawaan basiyo, wala sing unod.⁠ d⁶

Ano ang ginasiling sang Biblia sa sining pamangkot? Halos 3,500 ka tuig ang nagligad, ang Biblia tuman kaathag nga nagsiling nga ang duta nagabitay “sa wala.” (Job 26:7) Sa orihinal nga Hebreo, ang tinaga para sa “wala” (beli-mahʹ) nga gingamit diri literal nga nagakahulugan “wala sing bisan ano.”⁷ Ang Contemporary English Version nagagamit sing ekspresyon nga, “wala sing unod nga kahawaan.”

Wala gid ginhanduraw sang kalabanan nga tawo sadtong mga adlaw nga ang duta isa ka planeta nga nagabitay sa “wala sing unod nga kahawaan.” Apang, bisan wala pa mahibal-an sang iya tion, ang manunulat sang Biblia nagrekord sing pinamulong nga sibu gid sa siensia.

Ang Biblia kag ang Medikal nga Siensia​—⁠Nagahisantuanay Bala Ini?

Madamo ang natudlo sa aton sang modernong siensia tuhoy sa paglapnag kag pagtapna sa balatian. Ang mga kauswagan sa medisina sang ika-19 nga siglo nagdul-ong sa pagpanghikot sini batok sa kagaw​—⁠ang katinlo agod mabuhinan ang impeksion. Talalupangdon gid ang resulta. Nabuhinan sing daku ang mga impeksion kag hilaw nga mga kamatayon.

Apang, wala anay mahangpan sing bug-os sang dumaan nga mga manugbulong kon paano nagalapta ang balatian, ukon narealisar nila ang pagkaimportante sang katinlo sa pagtapna sa balatian. Indi katingalahan nga madamo sang ila mga buhat sa pagpamulong ang daw makahalam-ot kon ipaanggid sa modernong mga talaksan.

Ang isa sang pinakadaan nga mga sinulatan tuhoy sa medisina amo ang Ebers Papyrus, isa ka koleksion sang ihibalo sang mga Egiptohanon tuhoy sa pagpamulong, nga napetsahan sang mga 1550 B.⁠C.⁠E. Ining linukot nagaunod sing mga 700 ka remedyo para sa nanuhaytuhay nga balatian “halin sa kinagtan sang buaya tubtob sa nagangutngot nga kuko sang tudlo sa tiil.”⁸ Ang The International Standard Bible Encyclopaedia nagasiling: “Ang ihibalo sa medisina sining mga manugbulong ginpasad lamang sa eksperiensia, masami nagagamit sing mga pagbinabaylan kag indi gid suno sa siensia.”⁹ Ang kalabanan sining mga remedyo indi gid epektibo, apang ang iban sini tuman ka makatalagam. Subong bulong sa pilas, ang isa sang mga resita nagarekomendar nga bulngon ini sing tai sang tawo nga ginsamo sa iban pa nga mga elemento.¹⁰

Ining sinulatan tuhoy sa pagbulong sang mga Egiptohanon ginsulat halos sa tion man nga ginsulat ang unang mga libro sang Biblia, nga naglakip sa Mosaikong Kasuguan. Si Moises, nga natawo sang 1593 B.⁠C.⁠E., nagdaku sa Egipto. (Exodo 2:​1-10) Subong isa ka katapo sang panimalay ni Paraon, sia “gintudluan sa tanan nga kaalam sang mga Egiptohanon.” (Binuhatan 7:22) Kilala niya ang “mga manugbulong” sa Egipto. (Genesis 50:​1-3) Ang ila bala indi epektibo ukon makatalagam nga mga buhat sa pagpamulong nakaimpluwensia sa iya mga sinulatan?

Wala. Sa kabaliskaran, ang Mosaikong Kasuguan naglakip sing mga pagsulundan tuhoy sa katinlo nga abanse gid sa ila tion. Halimbawa, ang sugo tuhoy sa pagdulog sang mga hangaway sa kampamento nagpatuman nga ilubong nila ang ila higko malayo sa kampamento. (Deuteronomio 23:13) Isa ini ka abanse gid nga tikang sa pagpangamlig. Nakabulig ini nga indi mahigkuan ang tubig kag nakahatag sing pangamlig batok  sa kagaw nga ginadala sang langaw kag sa iban pa nga mga balatian nga makapierde sa tiyan nga nagakutol gihapon sing minilyon ka kabuhi kada tuig sa kadutaan diin ang kahimtangan indi matinlo.

Ang Mosaikong Kasuguan naglakip sing iban pa nga mga pagsulundan para sa pagkatinlo nga nag-amlig sa Israel batok sa paglapta sang makalalaton nga mga balatian. Ang isa ka tawo nga nakaagi ukon ginasuspetsahan nga may makalalaton nga balatian ginapain. (Levitico 13:​1-5) Ang mga panapton ukon mga suludlan nga natandog sang sapat nga napatay (ayhan bangod sang balatian) ginalabhan anay ukon ginahugasan antes gamiton liwat ukon ginahaboy. (Levitico 11:​27, 28, 32, 33) Ang bisan sin-o nga tawo nga nakatandog sa patay ginakabig nga dimatinlo kag dapat magsunod sa isa ka paagi sa pagtinlo nga nagalakip sing paglaba sa iya mga panapton kag pagpaligo. Sa sulod sang pito ka adlaw nga panahon sang pagkadimatinlo, dapat niya likawan ang pisikal nga pagtandog sa iban.​—⁠Numeros 19:​1-13.

Ining pagsulundan sa pagkatinlo nagapahayag sing kaalam nga wala mahibaluan sang mga manugbulong sa palibot nga mga pungsod sadtong tion. Mga linibo ka tuig antes matun-an sang medikal nga siensia ang mga paagi nga nagalapta ang balatian, naghatag ang Biblia sing makatarunganon nga mga tikang subong mga pangamlig batok sa balatian. Indi makapakibot nga si Moises nakahambal nga ang mga Israelinhon sa kabilugan sang iya adlaw nagakabuhi sing tubtob sa 70 ukon 80 ka tuig ang edad.⁠ e​—⁠Salmo 90:⁠10.

Mahimo mo kilalahon ang nasambit nga mga pinamulong sa Biblia subong nagasibu sa siensia. Apang may yara iban nga mga pinamulong sa Biblia nga indi mapamatud-an sang siensia. Nagakahulugan bala ina nga ang Biblia nagasumpakil sa siensia?

Pagbaton sa Pinamulong nga Indi Mapamatud-an

Ang pinamulong nga indi mapamatud-an wala nagakahulugan nga indi ini matuod. Ang sientipiko nga pamatuod ginalatiran sang ikasarang sang tawo sa pagtukib sing bastante nga ebidensia kag sa paghangop sing husto sa impormasyon. Apang ang iban nga mga kamatuoran indi mapamatud-an bangod wala sing ebidensia nga natipigan, ang ebidensia indi maathag ukon wala matukiban, ukon kulang ang siensia sing ikasarang kag pagkasampaton sa paghimo sing dimasuay nga konklusion. Amo ayhan sini ang natabo sa pila ka pinamulong sa Biblia nga wala sing pisikal nga ebidensia?

Halimbawa, ang mga pagpatuhoy sang Biblia sa dikitaon nga duog nga ginapuy-an sang espiritu nga mga persona indi mapamatud-an​—⁠ukon mapamatukan​—⁠sang siensia. Amo man ang masiling sa milagruso nga mga hitabo nga ginasambit sa Biblia. Kulang sing geolohiko nga ebidensia para sa bug-os globo nga Anaw sang adlaw ni Noe agod makumbinsi ang pila ka tawo. (Genesis, kapitulo 7) Magahinakop bala kita nga wala ini matabo? Ang maragtason nga mga hitabo mahimo mabudlay hangpon bangod sang tion kag pagbag-o. Gani indi bala posible nga bangod sang geolohiko nga pagbag-o sa sulod sang linibo ka tuig, nadula ang daku nga bahin sang ebidensia para sa Anaw?

Matuod, ang Biblia nagaunod sing mga pinamulong nga indi mapamatud-an ukon wala mapamatukan sang pisikal nga ebidensia nga matigayon karon. Apang dapat bala kita makibot sa sini? Ang Biblia indi isa ka libro tuhoy sa siensia. Apang, isa ini ka libro sang kamatuoran. Nabinagbinag na naton ang mabakod nga ebidensia nga ang mga manunulat sini mga tawo nga may integridad kag bunayag. Kag kon nagasambit sila sing mga butang may kaangtanan sa siensia, ang ila mga pulong sibu gid kag hilway gikan sa dumaan nga “sientipiko” nga mga teoriya nga mga mito gali. Sa amo, ang siensia indi kaaway sang Biblia. Makatarunganon gid nga timbangtimbangon kon ano ang ginasiling sang Biblia upod ang bukas nga panghunahuna.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 21]

Ang pinamulong nga indi mapamatud-an wala nagakahulugan nga indi ini matuod

[Retrato sa pahina 18]

Linibo ka tuig antes makita sang mga tawo ang duta subong isa ka globo gikan sa kahawaan, ginpatuhuyan sang Biblia “ang natipulunan sang duta”

[Mga retrato sa pahina 20]

Ginpaathag ni Sir Isaac Newton nga ang mga planeta ginauyatan sang grabidad sa ila orbito