SARA oyambwidi e salu yo vumbuka, otadidi kuna vala. Kuna ngangu zawonso ofilanga e selo yandi mu kala ye kiese ye bayivana muna salu. O Sara wa nkwa fululu okuyivananga mpe muna salu. Yindula Sara ekolo keziolanga o moko mandi muna kulula e ndunzi. Nanga vundu dia nlele a saba ketunganga kina vo i nzo au. O nlele angolo wa mika mia nkombo ufusukidi mu kuma kia mini ye mvula zinokanga mu mvu miayingi, ediadi disungamesanga Sara e mvu mina bazingidi kala se ayungani. E ntangwa mu dimuka ina, o ntemo ukitukidi wa se kia wolo. Sara otalanga ye sungididi kiawonso kuna fula ekolo kevingilanga Abarayama * ovaikidi muna mene. Ekolo yakala diandi kefinamanga yo toma moneka, e kiese kia Sara kiwokele.

Mvu miayingi miviokele kala tuka Abarayama kafidila e buka kianene kia esi nzo andi mu sauka e Nzadi a Uferate yo kulumuka kuna Kenani. Sara watambulwila yikama nkaz’andi muna nkangalu wau wanda kuna fulu kina ke bazaya ko, kadi wazaya vo nkaz’andi kiyekwa kiampwena kakala kiau muna kani dia Yave dia vaikisa e mbongo yasambulwa ye zula. Kansi, aweyi Sara kadi sadisila mu lungisa kiyekwa kiaki? Sara sita kakala, mvu 75 kakala miau. Nanga Sara wakiyuvulanga: ‘Aweyi o nsilu a Yave ulunganena ekolo yakinu nkaz’a Abarayama?’ Ke diambi kwandi ko avo Sara watokana yovo wakondwa luzindalalu mu kuma kia diambu diadi.

Ezak’e ntangwa, yeto mpe tulenda kukiyuvula kana nkia ntangwa milungana e nsilu mia Nzambi. Ke diakete ko mu songa luzindalalu, musungula vava tuvingilanga diambu tutoma zolanga. Adieyi tulenda longoka muna lukwikilu lwa nkento ndioyo?

Esi nzo awaya ke kolo ko batukidi kuna Engipito. (Etuku 13:1-4) Basikidisi e ndo vana miongo mia este ya Betele yovo Luzi, nze una Anekenani bayikilanga yo. Tuka vana miongo miamina, Sara wamonanga zunga kianene kia Nsi a Nsilu. Mwakala ye mavata ma Anekenani ye nzila zanatanga akangadi ku nsi zanda. Kansi, muna zunga kiakina kiawonso, ke mwakala ye konso lekwa ko kifwananene ye mbanza kawutukila o Sara. Mu mbanz’a Ure kasansukila, mbanz’a Mesopotamia yakala tezo kia (kilometa 1.900) mu lwaka ko. I kûna kasisa ulolo wa yitu yandi, elau dia zingila mu mbanz’a umvuama ina ye mazandu ye nzo zatekela lekwa ye nzo andi ambote yakala yo nludi ye yaka yangolo, nanga nkutu yo maza ma pompi! Kansi, avo tubadikidi Sara nze muntu wakendalala otalanga kuna este, ona oyindulanga mawete ma mbanza kawutukila, ozevo ke tutomene zaya nkento ndioyo ko wa mumpumina-Nzambi.

Tala dina Paulu wa ntumwa kavumuninwa mu soneka se vioka 2.000 ma mvu. Wavova mu kuma kia lukwikilu lwa Sara yo Abarayama vo: “Kele vo bayindulanga kaka e fulu kina batuka, badi vava e lau diavutuka.” (Ayibere 11:8, 11, 15) O Sara yo Abarayama ke basianga sungididi ko mu ina basisa. Kele vo bakwamanana kala ye ngindu zazi, badi baka nzengo  za vutuka kuna mbanz’au. O vutuka kuna Ure, diadi kubafila mu vidisa e lau diampwena dina Yave kabavana. Badi vilakanwa muna nyindu mia wantu vana fulu kia kituka se mbandu ya lukwikilu lusimbanga mafunda ye mafunda ma ntima mia wantu.

Vana fulu kia tala ku nima, Sara watala kuna ntwala. Ediadi diansadisa mu kwamanana yikama yakala diandi muna nkadilu andi muna nsi a kinzenza, wansadisanga mu yalula e saba, kutika makambi yo simika diaka e saba. Wazizidila mambu mampasi ye nsobani. Yave wayika diaka o nsilu andi kwa Abarayama, kana una vo i wau, kavovela Sara ko!—Etuku 13:14-17; 15:5-7.

Owau, Sara omwene vo e ntangwa ifwene ya zayisa Abarayama dina kayindulanga. Yindula lose lwa Sara lukendalele ekolo kevovanga vo: ‘Tala, o Yave wankakidil’o wuta.’ I bosi, olombele kwa nkaz’andi kawuta wana yo Anga wa ntaudi andi ankento. Yindula e mpasi kamona o Sara muna ntima muna lomba diambu diadi kwa nkanz’andi! Mu lumbu yeto, e ndomba yayi ilenda moneka vo yasivi, kansi muna lumbu yayina ke diakala dianzenza ko avo yakala obongele nkento wanzole yovo makangu, kimana kawuta mvingidi a vua. * Nanga Sara wayindula vo muna mpila yayi e kani dia Nzambi dia vaikisa zula kia mbongo muna Abarayama dilungana. Sara wakubama kakala mu vanga diambu diadi diampasi. Adieyi Abarayama kavanga? Muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo, “owidi nding’a [Sara].”—Etuku 16:1-3.

Nga lusansu lusonganga vo Yave wafila Sara mu lomba diambu diadi kwa nkaz’andi? Nkatu. E ndomb’andi isonganga vo ngindu za kimuntu kakala zau. Wayindulanga vo Nzambi nkwa kuma muna mpasi zandi, lembi zaya wo vo Nzambi ngindu zankaka kakala zau mu kuma kiandi. Dina Sara kalomba, mpasi ye ntokani diadi kuntwasila. Kana una vo i wau, e ndomb’andi yasonga vo kasianga zolela yandi va fulu kiantete ko. Mu nza yayi ina vo wantu nkumbu miayingi besianga zolela yau va fulu kiantete, e fu kasonga o Sara nga ke kisivikisi ko? Avo tukala twakubama mu sia kani dia Nzambi va fulu kiantete ke mu zolela yeto ko, tutanginina lukwikilu lwa Sara.

Ke vavioka kolo kiayingi ko, Anga wayimitiswa kwa Abarayama. Nanga Anga wayibadikila vo osundidi Sara o mfunu mu kuma kia vumu kiandi, muna kuma kiaki wayantika veza mfumu andi ankento. Ekwe ntantu kamona o Sara wa sita! Muna nswa wa Abarayama yo lusadisu lwa Nzambi, Sara wamwesa Anga e mpasi. Nkand’a Nzambi ke uyikanga ko una Sara kavangila wo. Anga wawuta Yisemaele, i bosi,  mvu miayingi miavioka. (Etuku 16:4-9, 16) O nkumbu ankaka una lusansu luvovelanga nsangu zatuka kwa Yave, o Sara mvu 89 kakala, o nkaz’andi mvu 99 kakala. Ekwe nsangu zambote batambula!

Yave wasia diaka nsilu kwa nkundi andi Abarayama vo owokesa e mbongo andi. Nzambi wasoba mpe nkumbu a Abarayama. Yamu kolo kiakina, muntu ndioyo wayikilwanga vo Abarama. Kansi, Yave wansoba e nkumbu vo Abarayama, eyi ina ye nsasa vo “Se dia Nkangu.” Owau, Yave wasonga mu nkumbu antete e fulu kia Sara muna kani diandi. Wasoba e nkumbu andi Sarai eyi ina ye nsasa vo “Nkwa Unzonzi” yo kumvana e nkumbu Sara eyi itomene zayakana kwa yeto awonso. Ayeyi i nsasa nkumbu Sara? Ngudi a “Ntinu”! Yave wasasila e kuma kasobela nkento ndioyo e nkumbu yayina, wavova vo: “Ikunsambula, muna yandi ikuvanina mwana yakala, elo, sambula ikunsambula, kakala se zula; ntinu mia nkangu mituka muna yandi.”—Etuku 17:5, 15, 16.

E kangu dia Yave dia twasa e mbongo isambula e zula yawonso, muna mwan’a Sara diadi lunganena! E nkumbu Isaki ina Yave kasola mu kuma kia mwana, ina ye nsasa vo “Tusevo.” Vava Abarayama kawa mu nkumbu antete e kani dia Yave dia sambula Sara muna kumvana mwana, “Abarayama obukamene, osevele.” (Etuku 17:17) Abarayama wasivika yo yangalala. (Roma 4:19, 20) Adieyi tuvova mu kuma kia Sara?

Ke vavioka kolo kiayingi ko, wantu tatu, anzenza, bayiza kuna saba kia Abarayama. Ediadi mu ntangwa mwini angolo diavangama, kana una vo i wau, akazi awaya anunu batikuna mu kika e nzenza. Abarayama ovovese Sara vo: “Kubika-kubika nzongo ntatu mia mfumfu aseswa, niema yo, wavanga makende [yovo mbolo].” O tambula nzenza salu kiampwena kiakala. Abarayama kayambula ko vo nkaz’andi kasala e salu yawonso; wazaula mu vonda mwana ngombe yo kubika madia mankaka yo malavu. (Etuku 18:1-8) O “wantu” awaya kinga mbasi za Yave bakala! Nanga Paulu wa ntumwa lusansu lwalu kayindula vava kasoneka vo: “Ke nuvilakani e fu kia tambula nzenza ko, kadi akaka i wau batambulwila ambasi lembi wo zaya.” (Ayibere 13:2) Nga olenda tanginina e mbandu ambote ya Abarayama yo Sara ya tambula e nzenza?

Vava mosi muna ambasi kavutukila o nsilu a Nzambi kwa Abarayama vo Sara mwan’a yakala kewuta, Sara kakala vo ko, muna saba kawilanga mo. E ngindu za wuta mwana muna ntel’andi zamfila mu kuyiseva, oku vo: “Wau ndunuvini nga se i mona wete, wau mpe vo o mfumu ame se nunu e?” O mbasi wasingika e ngindu zabendomoka za Sara muna kunyuvula vo: “Nga vena y’edi diambâdi kwa Yave e?” Sara wamona wonga yo vava kuyitanina nze una konso muntu kalenda vanga. Sara wavakula nkalu vo: “Kisevele ko.” O mbasi umvovese vo: “Ke wau ko, sev’osevele.”—Etuku 18:9-15.

Nga tusevo twa Sara tusonganga vo kakala yo lukwikilu ko? Ve. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “Muna lukwikilu, o Sara mpe i kavuila e ngolo za yimita mbongo, kana una vo wasaka e kimbuta, wau kabadikila Ndiona wasia nsilu vo nkwa kwikizi.” (Ayibere 11:11) Sara watoma zaya Yave; wazaya wo vo Yave olenda lungisa konso nsilu kasidi. Nani muna yeto kavuidi mfunu a lukwikilu lwa mpila yayi ko? Diambote twatoma zaya Nzambi ona oyikwanga mu Nkand’a Nzambi. Avo tuvangidi wo, tubakula vo Sara ndungidi kakala yau mu kala yo lukwikilu lwa mpila yayi. Kieleka, o Yave nkwa kwikizi ye olungisanga e nsilu miandi miawonso. Ezak’e ntangwa olenda wo vangila muna mpila ikutusivikisa yovo ina nkutu ke twayindulanga ko.

Vava kalungisa kimbuta kia mvu 90, owau yafwan’e ntangwa ina Sara kalakukilwanga moyo muna zingu. Sara wawutila yakala diandi dianzolwa mwan’a yakala. Yakala diandi mvu 100 kakala miau! Abarayama wavana nsedia ndioyu e nkumbu vo Isaki yovo “Tusevo,” wauna Nzambi kavova. Tulenda yindula e kiese kia Sara wa nunu ekolo kesasilanga vo: “O Nzambi unsevese: awan’awonso bewa wo, beseva yame.” (Etuku 21:6) Kalukatikisu ko vo lukau lwalu lwasivi lwa Yave lwantwasila kiese yamu lumbu yansuka  ya zingu kiandi. Kansi, lukau lwalu mbebe ampwena mpe lwantwasila.

Vava Isaki kakala ye mvu tanu, esi nzo bavanga nkinzi mu kuma kia mwana watauka. Kansi, ke mambu mawonso ko makala mambote. Muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo Sara “omwene” fu yambi yantokanesanga. Yisemaele wa mwana Anga ona wakala ye mvu 19, wasakanenanga nleke Isaki. Ke zakala mpasi nsaka ko. Kadi kuna kwalanda, Paulu wa ntumwa wavumunwinwa mu yikila e fu kia Yisemaele vo lubangamu. Sara wabakula vo fu kia Yisemaele mbi kivanga kwa mwan’andi. Watoma wo zaya vo Isaki ke mpasi mwan’andi kaka ko; Sara kiyekwa kiampwena kavewa muna kani dia Yave. Muna kuma kiaki, wamokena yo Abarayama kuna unkabu wawonso. Walomba kwa Abarayama kayinga Anga yo Yisemaele.—Etuku 21:8-10; Ngalatia 4:22, 23, 29.

Adieyi Abarayama kavanga? Muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo: “Diayiva kikilu diadi muna meso ma Abarayama.” Abarayama watoma zolanga Yisemaele, e nzola kise yankakidila mu tadila e diambu diadi mu mpila yankaka. Kansi, Yave wamwena diambu diadi mu mpila yakiá, muna diadi wavanga diambu. Tutanganga vo: “O Nzambi ovovese Abarayama vo, kuyivisa dio ko omo meso maku, edi dia nleke y’edi dia ntaudi; muna mawonso màvovese Sara, wa nding’andi; kadi i muna Isaki muyikilwa mbongo aku.” Yave wavovesa Abarayama vo, o Anga yo mwana bevewa ina bevua o mfunu. Abarayama wa nkwa kwikizi watambulwila.—Etuku 21:11-14.

Sara nkento ambote kakala kwa Abarayama, nsadisi akieleka. Kazayisa kaka yakala diandi ko mana kazola wá. Vava kamona e diambu diakala vo diamfunu mu kuma kia esi nzo ye zingu kiau kia kusentu, Sara wamokena dio kuna ngemba yo nkaz’andi. E ziku kiandi ke kifwete badikilwa ko vo kondwa kwa luzitu. Kadi, kuna kwalanda o Petelo wa ntumwa ona wakala vo wasompa, wayikila Sara vo mbandu ambote ya nkento ona wasonga luzitu kwa yakala diandi. (1 Korinto 9:5; 1 Petelo 3:5, 6) Kieleka, kele vo Sara kabutama mu kuma kia diambu diadi, kadi songa zitu ko kwa Abarayama, kadi Abarayama ye esi nzo andi yawonso, mfuilu miayingi badi baka. Kuna zola kwawonso, Sara wavova dina difwanukinu vovua.

Akento ayingi belandanga e mbandu a Sara. Belongokanga mokena ye akazi au kuna ziku yo luzitu lwawonso. Ezak’e ntangwa, akento ankaka balenda vava vo Yave kavanga diambu nze una kavanga mu kuma kia Sara. Kana una vo i wau, belongokanga diambu muna lukwikilu lwa Sara nze zola yo luzindalalu.

Kana una vo nkento ndioyo wa mumpumina-Nzambi wayikilwa kwa Yave vo “Ngudi a Ntinu,” Sara kavingilanga ko vo kabadikilwa se mfumu. Tulenda bakula e kuma Abarayama ‘kadidila Sara yo kumbokomokena’ vava kafwa ye kimbuta kia mvu 127. * (Etuku 23:1, 2) Abarayama wavidisa nkaz’andi wa “Ngudi a Ntinu.” Kalukatikisu ko vo Yave wa Nzambi mpe wavidisa nkento ndioyo wa nkwa lukwikilu. Yave ozolele kumvutulwisa moyo muna paradiso ova ntoto. Zingu kiakwele mvu ye kiazala ye nsambu i kevingilanga o Sara ye awonso betangininanga lukwikilu lwandi.—Yoane 5:28, 29.