Nga Ofwete Kwikila Muna Ngindu Zantete Zilwakidi?

LUMBU kimosi, dotolo dimosi wavwanda muna nzo andi ekolo kawanga mfumu mosi a luyalu lwa nsi ya Irlanda wavovanga muna televizau. Vava katoma tungununa vana ndose a mfumu ndioyo, dotolo wamona evimbu dina kabadikila vo olenda kala ye kimbevo kia câncer. Wavovesa mfumu ndioyo kenda vangisa lufimpu mu nzaki.

Lufimpu lwasonga vo kimbevo kia câncer kikilu kakala kiau. Diamoneka vo dotolo ndioyo ngangu kakala zau za zaya kimbevo kia muntu muna tala kwankatu. Kansi, akaka bebanzanga vo muna tala kwankatu balenda zaya e fu ya muntu, nkal’andi ye kana vo wafwana bundw’e vuvu yovo ve.

Mu mvu miayingi, akwa ngangu bevavanga nungununa umbangu wa zaya e fu ya muntu muna tala kwankatu e mpw’andi. Beyikilanga umbangu wau vo fisiognomonia. O nkanda Encyclopaedia Britannica usasilanga vo “umbangu wau usadisanga mu zaya e fu ya muntu muna tala kaka e ndose yovo nitu andi.” Muna tandu kia 19, akwa ngangu ana belongokanga e zingu kia wantu nze Francis Galton, wa yitu kia Charles Darwin, ye awana belongokanga mambu mefilanga wantu mu vanga e mbi (criminologia) nze Cesare Lombroso wa mwisi Itália, basoka mpe umbangu wa mpila yayi, kansi wayingi muna umbangu wau ke usadilwanga diaka ko.

Kana una vo i wau, ayingi bekwikilanga vo tulenda toma zaya fu ya muntu muna tala kwankatu e mpw’andi. Nga ofwete kwikila muna ngindu zantete zilwakidi mu kuma kia muntu?

Kufundisila Muna Mbon’a Meso Ko

O nkanda wantete wa Samuele muna Nkand’a Nzambi, uyikanga nona kisonganga vo ke tufwete fundisila muna mbon’a meso ko. Yave wa Nzambi wafila Samuele wa ngunza mu kwenda kusa mosi muna esi nzo a Yisai mu kituka se ntinu a Isaele. Muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo: “Vava [wan’a Yisai] baluaka, otadidi Eliabe, ovovele vo, kieleka, o kuswa kia Yave kina vana kena. O Yave ovovese Samuele vo, kutadi ndose andi ko ngatu ntel’andi; imbembwele: kadi o Yave  kemwena una kemwena muntu ko; kadi muntu otala ndose, o Yave otala ntima.” Diau adimosi diavangama kwa wana sambanu a Yisai. Nswaswani ye dina Samuele wa ngunza ye Yisai bayindulanga, Nzambi wasola Davidi ona wenana mu kituka se ntinu, ndiona nkutu ke bayindulanga ko.—1 Samuele 16:6-12.

O unu mpe diau adimosi divangamanga. Mu mvu miavioka, kuna Alemanha, mosi mun’awana belonganga mambu mefilanga wantu mu vanga e mbi (criminologia), wavanga lufimpu lumosi kwa alongoki 500 ana belongokanga e nsiku. Wabokelesa wantu 12 ana alongoki ke bazaya ko. Muna wantu awaya, mosi wakala mfumu a mapolisia, wakaka mfundisi, wakaka nzimbu za sikola kalunga-lunganga, wakaka mfumu otalanga oma ma relações públicas, akaka akambami (advogados), akaka mfumu za mbazi a nkanu ye yimpumbulu tatu. O nlongi walomba kw’alongoki vo bayika e salu kisalanga konso muntu muna yau, aki nani muna wantu awaya bafwete siwa muna pelezo ye nkia nkanu bavola. Edi dikubasadisa mu vanga wo i muna tala kwankatu e mpwa zau ye nsaka zina bezolanga.

Adieyi diamoneka? Alongoki ayingi (75%) balenda solola yimpumbulu tatu awaya. Kansi, ayingi mpe muna alongoki (60%) edi babanza vo wantu vwa basala, ana ke bakala ye diambu ko, yimpumbulu mpe bakala. Muna alongoki 7, mosi wayindula vo o mfundisi nteki a diamba kakala. Muna alongoki 3, mosi wayindula vo mfumu a mapolisia mwivi kakala. Muna kuma kiaki, ke tufwete fundisilanga muntu mu mpw’a ko. Ekuma?

E Mpw’a Muntu Ilenda Kutuvuna

Vava tuwanananga ye muntu mu nkumbu antete, tukalanga ye fu kia kumbadikila mun’owu wa mana tuzeye kala mu kuma kia wantu a mpil’andi. Nkumbu miayingi tufundisanga muntu muna mambu mana wantu a mpil’andi bevanganga. Vana ntandu a mpw’a muntu, tulenda mpe fundisa muntu mu kuma kia nsi, ekanda, mpila zingu yovo dibundu kesambilanga.

Avo tumwene vo dina tuyindwidi mu kuma kia muntu dialudi kikilu, tuyangalalanga wau vo mfundisa yambote tuvangidi. Tumonanga vo tulenda kweto bund’e vuvu muna ngindu zantete zikutulwakilanga. Kansi, adieyi tuvanga avo tumwene vo ngindu zabendomoka twakala zau? Kele vo tu akwa ziku, tufwete vengomona ngindu zantete twakala zau yo vava toma zaya muntu ndiona. Avo ke wau ko, lembi wo zaya tulenda vanga akaka e mbi wau vo ke tuzolele soba ngindu zeto zantete ko mu kuma kia lulendo.

O fundisa muntu muna mbon’a meso, dilenda kala dia vonza ke kwa ndiona ofundiswanga kaka ko, kansi kwa ndiona mpe una ye fu kia fundisa. Kasikil’owu, muna tandu kiantete, Ayuda ayingi ke bazola kwikila ko vo Yesu i Masia wasilwa nsilu. Ekuma? E kuma kadi mu mbon’a meso batadilanga mambu, edi kaka bazaya vo Yesu mwan’a mvadi a nti. Kana una vo bayangalelanga e mvovo mia Yesu ye masivi kavanganga, ke bazola soba ngindu zau zantete ko. Muna kuma kiaki, Yesu wababembola yo kwenda longa wantu akaka yo vova vo: “O ngunza kakondelo zitu ko, nanga muna yandi nsi, yo muna yandi nzo.”—Matai 13:54-58.

Ayuda awaya mu zula ki’awana bavingilanga Masia mu mvu miayingi bakala. Wau bayambula vo e ngindu zau zantete zabafila mu lembi kwikila muna Masia vava kayiza, bavidisa edienga dia Nzambi. (Matai 23:37-39) I wau mpe babadikilanga alandi a Yesu. Ndonga ke bakwikilanga ko vo e buka kiaki ki’abaki a mbizi, ana bavezwanga kwa akwa ngangu ye afidi a dibundu balenda vova diambu diamfunu. Awana balembi soba e ngindu zau zantete, bavidisa elau  diampwena dia kala alandi a Mwan’a Nzambi.—Yoane 1:10-12.

Akaka Basoba Ngindu Zau

Akaka muna lumbu ya Yesu bayikulula yo soba e ngindu zau vava bamona mana kavanganga. (Yoane 7:45-52) Akaka muna yau yitu ya Yesu, ana ke bakwikilanga ko vo mosi muna yitu yau olenda kala Masia. (Yoane 7:5) Diambote bavanga wau vo kuna kwalanda basoba e ngindu zau yo kwikila muna yandi. (Mavangu 1:14; 1 Korinto 9:5; Ngalatia 1:19) Diau adimosi mpe muna mvu mialanda, afidi akaka a Kiyuda kuna Roma, basong’etima dia wá kimbangi kia Paulu wa ntumwa yandi kibeni, vana fulu kia kwikila muna mvovo mia mbeni z’Akristu. Vava bawá e mvovo mia Paulu, akaka muna yau bakwikila.—Mavangu 28:22-24.

O unu, ndonga bekalanga ye ngindu zabendomoka mu kuma kia Mbangi za Yave. Ekuma? Nkumbu miayingi, ke mu kuma kia sia ko vo ziku bena kiau vo malongi ma Mbangi za Yave ke mena ngwizani ko ye Nkand’a Nzambi. Kansi, i mu kuma kia sia vo ke bekwikilanga ko vo Mbangi za Yave ludi kikilu belonganga. Nze una tuvovele kala, wantu ayingi mpe muna tandu kiantete bakala ye ngindu zazi mu kuma kia Akristu.

Ke tufwete sivikanga ko vava wantu bevovanga mambu maluvunu mu kuma ki’awana besianga ngolo za landa mbandu a Yesu. Ekuma? E kuma kadi Yesu walukisa alandi akieleka vo: “Nusaulwilwa kw’awonso muna diambu dia nkumbu ame.” Kansi wabakasakesa vo: “Ndion’ozindalala yakuna mbaninu, i yun’ovuluzwa.”—Matai 10:22.

O unu, muna lemvokela nkanikinu a Yesu, Mbangi za Yave besianga ngolo za samun’e nsangu za Kintinu kia Nzambi kwa wantu mu nza yawonso. (Matai 28:19, 20) Awana balembi wanga nsangu zazi balenda vidisa elau dia solola nzila ifilanga ku moyo a mvu ya mvu. (Yoane 17:3) Adieyi tuvova mu kuma kiaku? Nga olanda ngindu zantete zilwakidi yovo otoma fimpa mambu mu zaya kana vo maludi? Sungamena edi: E mpw’a muntu ilenda kutuvuna, e ngindu zantete zitulwakidi zilenda kala zabendomoka. Kansi, avo otomene fimpa mambu, olenda sivika mu zaya vo e ngindu zantete okedi zau zaluvunu kwandi.—Mavangu 17:10-12.

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 27]

E ngindu zau zantete zafila Ayuda ayingi mu lembi kwikila vo Yesu i Masia

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 29]

E ngindu zaku mu kuma kia Mbangi za Yave nga za mbon’a meso yovo mu mambu ma ziku zitukanga?