Mikwakwa ya Maroma—I Lu Hupulisa Za Bumanjinela bwa Kwaikale

KI UFI muyaho wa Maroma wa kwaikale o mu ka li kona wa butokwa hahulu? Kana mu ka li ki muyaho wa Colosseum, ili wo matota a ona a sa li teñi ni kacenu le mwa Roma? Haiba lu bata ku ziba lika ze ne pangilwe ki Maroma ze tandile nako ye telele hahulu kamba ze tusize hahulu mwa litaba ze ezahezi mwa linako za kwamulaho, lu swanela ku hupula za mikwakwa.

Mwa mikwakwa ye mituna ye ne ba pangile Maroma ne ku sa fitangi fela lika ze ne fundotwanga kamba masole. Caziba wa miñolo ye cakuzwi ya bizwa Romolo A. Staccioli, u talusa kuli mwa mikwakwa yeo “ne ku fitanga batu ba ne ba hasanyanga mihupulo ye minca, licaziba za misebezi ya ku swanisa ni ya bubeti, batu ba ba butali ni ba litumelo za bulapeli,” ze kopanyeleza cwalo ni litumelo za Bakreste.

Kwaikale, mikwakwa ya Maroma ne i ngiwa ku ba ya butokwa hahulu. Ka lilimo-limo, Maroma ne ba pangile mikwakwa ye miñata ye ne tusize hahulu ye ne fitile fa butelele bo bu eza likilomita ze 80,000 ha i namululwa, ili mikwakwa ye pululeza mwa sibaka mo se ku fumaneha linaha ze fitelela 30 cwale.

Mukwakwa o mutuna o ne u yahilwe pili neli wa Via Appia, kamba Appian Way. Mukwakwa wo o ne u zibwa sina mukwakwa o buheha hahulu, ne u zwa mwa Roma ku liba Brundisium (ye se i bizwa Brindisi cwale), ili muleneñi o ne u li fa likamba le ne li itusiswanga ki batu ba ne ba yanga kwa Upa wa Roma. Libizo la mukwakwa wo li simuluha fa libizo la Appius Claudius Caecus, nduna wa Muroma ya n’a kalisize ku panga mukwakwa wo ibat’o ba ka 312 B.C.E. Mwa Roma hape ne ku na ni mikwakwa ya Via Salaria ni Via Flaminia, ili mikwakwa ye ne i liba upa ku ya kwa Liwate la Adriatic, ye ne i konisa batu ku sila ku ya kwa linaha za Balkans ni lilalo za Rhine ni Danube. Mukwakwa wa Via Aurelia ne u liba mwa mutulo kwa Gaul ni kwa Sikuli sa Iberia, mi mukwakwa wa Via Ostiensis ona ne u liba kwa Ostia, ona likamba le ne li itusiswanga hahulu ki lisepe za Maroma ze ne yanga kwa Africa ni ku kuta.

Musebezi wa Buyahi O Mutuna wa Maroma

Mikwakwa ne li ya butokwa hahulu mwa Roma mane nihaiba pili bayahi ba muleneñi wo ba si ka panga kale mikwakwa ye minca. Muleneñi wa Roma ne u yahilwe fa sibaka fo ne ku kopanelanga linzila za kale, ili fa njeke ya nukana ya Tiber. Ka ku ya ka lihatiso za litaba za kale, kuli ba lukise hande mikwakwa ye ne ba fumani, Maroma ne ba kopisize bucaziba bwa batu ba kwa Carthage. Kono mwendi ko ne ba kopisize luli Maroma za bucaziba bwa ku panga mikwakwa ne li kwa batu ba kwa Etruria. Ye miñwi ya mikwakwa ye ne ba kile ba panga ba kwa Etruria i sa li teñi ni la kacenu le. Mi hape pili Maroma ba si ka kalisa kale ku panga mikwakwa, ne ku banga ni linzila ze ne zamaiwanga hahulu mwa sibaka seo. Mwendi linzila zeo ne li itusiswanga kwa ku isa limunamu kwa mafulisezo a zona. Kono ku zamaya mwa mikwakwa yeo ne ku li t’ata bakeñisa kuli ne ku banga hahulu ni maluli mwa mbumbi mi ne ku talanga hahulu maleze mwa matabula. Hañata Maroma ne ba pangelanga mikwakwa ya bona mwa linzila ze cwalo.

Mikwakwa ya Maroma ne i laliwanga hande mi ne i pangiwanga ka mulelo wa kuli i tiye, i itusiswe, ni kuli i be ye buheha. Hañata mikwakwa ne i sa ngonjolokangi, ne li ye puma mi kona libaka mikwakwa ye miñata ha i namile hahulu. Kono hañata mikwakwa ne i yahiwanga ku ya ka mo si inezi sibaka. Ha ne ku konahalanga mwa libaka za mazulu ni malundu, bomanjinela ba Maroma ne ba umbukisanga mikwakwa ya bona kuli i likane ni butelele bwa fahal’a lilundu, mi ne ba yahelanga mikwakwa ya bona kwa neku la lilundu ko ne ku natelanga kazazi. Muyahelo o cwalo ne u tusize batu ba ne ba itusisanga  mikwakwa yeo kuli ba si ke ba ziyeleha hahulu ka nako ya matabula niha ku na ni mañungwa.

Kono Maroma ne ba panganga cwañi mikwakwa ya bona? Ne ba na ni mipangelo ye fapahana-fapahana, kono mupangelo o latelela kona o talusizwe ki litaba ze ba pumbuzi bocaziba.

Pili ne ba pimanga mo ne ku swanela ku fita mukwakwa. Musebezi wo ne u ezwanga ki bocaziba ba ne ba tatubanga libaka mwa miteñi yani. Mi musebezi wa mangamu wa ku yepa ne u ezwanga ki litopa za masole, babeleki, kamba batanga. Ne ku yepiwanga mifolo ye mibeli mwa matuko a sibaka mo ne ku ka fita mukwakwa. Sibaka se sinyinyani hahulu sa mwahal’a mifolo ye mibeli yeo ne si ezanga limita ze bata iba ze 2.4, kono hañata sibaka seo ne si banga sa limita ze ne, mi mane ne si banga se situna hahulu fo ne ku lobelanga mukwakwa. Mukwakwa o felile ne u kona ku eza limita ze 10 mwa bupala, ha ku baliwa ni tunzila twa mahutu to ne tu li kwa matuko a mukwakwa. Ku tuha f’o, mubu o ne u siyalanga mwahal’a mifolo ye mibeli yeo ne u zwisiwanga, kuli ku be fela sikisi. Ha ne ba fitanga kwatasi, ne ba tazanga sikisi seo ka mikita ye milalu kamba ye mine ya macwe a mifuta-futa. Pili mwendi ne ba yalanga  macwe a matuna kamba buemba-emba bwa litina. Ku tuha f’o, ne ba yalanga mukita wa macwe a manyinyani kamba a bupapalala, mwendi ni ku a tiisa ka ku sela mwateñi konkili. Mi fahalimu kona ha ne ba beyanga mukita wa macwe a pwacakilwe ni ku a mbambatela fahalimu.

Mikwakwa ye miñwi ye ne ba yahile Maroma ne li fela ya macwe a pwacakilwe ni ku mbambatelwa fahalimu. Kono batu ba mwa miteñi yani ne ba tabelanga hahulu mikwakwa ye ne bolosozwi hande. Fahalimu a mikwakwa ye cwalo ne ku lilwanga mukita o mutuna wa konkili ya macwe a’ na fumaneha hañata mwa silalanda mo ne ku pangelwa mukwakwa. Mikwakwa yeo ne i lundumananga hanyinyani fahali, ilikuli mezi a pula a’ wela fahali a shulumukelange mwa mikokolombwa ye ne li kwa matuko a mukwakwa. Mupangelo wo kona o tisize kuli mikwakwa ya kale yeo i tande nako ye telele hahulu, ni kuli ye miñwi ya ku yona i be teñi ni la kacenu le.

Ibat’o ba lilimo ze 900 ku zwa fo u yahelwa mukwakwa wa Appian Way, caziba wa litaba za kale wa Muroma ya bizwa Procopius na talusize mukwakwa wo kuli ki “mukwakwa ni kamuso.” Ha n’a bulela za mikita ya konkili ye ne yalilwe fahalimw’a mukwakwa wo, n’a ñozi kuli: “Nihaike se ku fitile lilimo na lilimo mi fa mukwakwa wo se ku zamaile makoloi ni limota ze ñata ka zazi ni zazi, mikita ya teñi ya li ku ba i nyanganyiswe, mi i sa bonahala hande sina sapili.”

Mikwakwa yeo ne i konanga cwañi ku sila fa lika ze sa koni ku tutiswa, ze cwale ka linuka? Nzila ye ñwi ye ne i konisa mikwakwa yeo ku sila fa lika ze cwalo neli limbilici, mi ze ñwi za zona li sa li teñi ni la kacenu le, ili ku bonisa bumanjinela bo bu ipitezi bwa Maroma ba kwaikale. Mwendi batu ba bañata ha ba zibi za linzila za mwa mubu ze ne pangilwe mwa mikwakwa ya Maroma, kono ne ku li t’ata hahulu ku panga linzila zeo, ha mu nahana za zibo ya bumanjinela ni liitusiso ze ne ba na ni zona miteñi yani. Hatiso ye ñwi i li: “Bumanjinela bwa Maroma . . . ne bu tahisize kuli lika ze ne ba pangile li kone ku ipitela hahulu ka lilimo-limo.” Mutala wa seo ki wa nzila ya mwa mubu ya fa Furlo, ye mwa mukwakwa wa Via Flaminia. Bomanjinela ba man’o feza ku lela hande ka tokomelo, ka 78 C.E. kwa cakulwa nzila ye ne fita mwahal’a licwe le lituna hahulu; mi nzila yeo ne i eza limita ze 40 mwa butelele, limita ze 5 ku ya mwahalimu, ni limita ze 5 mwa bupala. Wo neli musebezi o mutuna luli ni o komokisa, sihulu ha lu nahana liitusiso ze ne li teñi ka nako yani. Musebezi wa ku yaha mukwakwa o cwalo neli o muñwi wa misebezi ye mituna ye ba kile ba tandanisa batu.

Bazamai ni ku Hasanyiwa kwa Mihupulo

Masole ni bafundoti, bakutazi ni bapoti, babapali ni balwani ba ne ba lwananga ni batu ni lifolofolo, kaufela bona ne ba fitanga mwa mikwakwa yeo. Batu ba ne ba tamanga misipili ka mahutu ne ba zamayanga likilomita ze 25 ku isa ku ze 30 ka zazi. Bazamai ne ba zibanga butelele bwa misipili ya bona ka ku talimanga fa lisupo za macwe ze ne bonisanga  butelele bwa musipili. Macwe ao a n’a bupehile ka ku shutana-shutana, ili ao hañata n’a na ni sibupeho sa mungomo, n’a tomiwanga hamulaho wa musipili o eza limita ze 1480—ili ona butelele bwa sibima si li siñwi sa Maroma. Mi hape ne ku banga ni libaka za mapumulelo, ili fo bazamai ne ba cincezanga lipizi za bona, ku leka lico, mi fokuñwi ni ku lobalela fateñi. Libaka ze ñwi za mapumulelo ao ne li fitile fa ku ba tutoloponyana.

Nakonyana pili Bukreste bu si ka kalisa kale, Caesar Augustus n’a kalisize mungendenge wa ku lukisa mikwakwa ye ne sinyeha. N’a ketile makwambuyu kuli ba zamaise musebezi wa ku yaha mukwakwa u li muñwi kamba i sikai. Fa Musika wa Maroma, n’a tomile fateñi licwe la gauda le ne li bonisa butelele bwa misipili, le ne li bizwa miliarium aureum. Fa licwe le litelele leo le ne li basizwe ka muñolo o kopani kopa ni gauda, kona fo ne ku bonwi kuli ne ku swanela ku felela mikwakwa kaufela ya Maroma mwa Italy. Mi kona fo ku zwa lishitanguti le li li: “Mikwakwa kaufela i libile kwa Roma.” Hape Augustus n’a lukisize limapa fo ne ku boniswanga mikwakwa ya mwa mubuso wa Roma. Ku bonahala kuli mikwakwa yeo ne i tiile luli ku ya ka mo ne i itusisezwanga ni ku ya ka mo ne ba pilela batu mwa miteñi yani.

Mane kale bazamai ba bañwi ne ba itusisanga libuka mo ne ku ñolwanga litaba ze ne ba tusa ku ziba ko ba libile. Mwa libuka zeo ne ku ñolwanga litaba ze cwale ka butelele bwa misipili ye mwahal’a libaka za mapumulelo ze shutana-shutana mi ne ku taluswanga lika ze ne fumaneha fa libaka ze cwalo. Kono libuka zeo ne li tula hahulu, mi ne si batu kaufela ba ne ba kona ku li leka.

Nihakulicwalo, bakutazi ba Bakreste ne ba lelanga ni ku tama misipili ye mitelele. Muapositola Paulusi ka ku swana ni batu ba ne ba pila mwa miteñi ya hae, n’a iketelanga ku tama misipili ka lisepe ha n’a yanga kwa upa, bakeñisa kuli moya ne u fukelela hahulu kwa upa. (Likezo 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Mwa liwate la Mediteranea, moya wo u fukanga ku zwa kwa wiko ka nako ya mbumbi. Kono Paulusi ha n’a tamanga misipili ya ku ya kwa wiko, hañata n’a zamayanga fafasi, ka ku itusisa mikwakwa ya Maroma. Paulusi n’a tamile musipili wa hae wa bulumiwa wa pili ni wa bubeli ka ku itusisa mikwakwa. (Likezo 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Ibat’o ba ka 59 C.E., Paulusi n’a zamaile mwa mukwakwa wa Appian Way ku ya kwa Roma mi a yo katana balumeli ba bañwi fa Musika wa Apiusi, o n’o patehile hahulu ni o n’o li likilomita ze 74 kwa mboela-upa wa Roma. Balumeli ba bañwi bona ne ba mu libelezi bukaufi ni Roma fa mapumulelo a Mahotela a Malalu. (Likezo 28:13-15) Ibat’o ba ka 60 C.E., Paulusi n’a kona ku bulela kuli taba ye nde ne i kutalizwe “mwa lifasi kaufela” la mwa miteñi yani. (Makolose 1:6, 23) Mikwakwa ne i tusize kwa ku kutaza taba ye nde.

Kacwalo mikwakwa ya Maroma i konile ku ba miyaho ye ipitezi ni ye tandile nako ye telele hahulu—ni ye tusize hahulu kwa ku hasanya taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu.—Mateu 24:14.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Sisupo sa Maroma se si bonisa butelele bwa musipili

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mukwakwa wa mwa Ostia ya ikale kwa Italy

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mitila ya likoloi ni limota za kwakale kwa Austria

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Kalulo ye ñwi ya mukwakwa wa Maroma o na ni lisupo ze bonisa butelele bwa musipili, kwa Jordan

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mukwakwa wa Via Appia o kwande a Roma

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Matota a mabita a n’a li kwatukw’a mukwakwa wa Via Appia kwande a Roma

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Nzila ya mwa mubu ya fa Furlo mwa mukwakwa wa Via Flaminia, mwa silalo sa Marche

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Mbilici ya Tiberius ye fa Rimini, mwa mukwakwa wa Via Emilia, kwa Italy

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Paulusi u kopana ni balumeli ba bañwi fa Musika wa Apiusi, o patehile hahulu

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.