Njila ya bena Lomo bintu binene bidi bileja dimanya dia bena kale

BUEBE wewe, ntshintu kayi tshidi ne mushinga mu bintu binene bionso biakenza bena Lomo? Nnzubu wa Colisée, utudi tumona bikulu biende ku Lomo anyi? Tuetu basue kuangata bintu bivua bena Lomo base bidi bilale bikole kupita bikuabu bionso anyi bivua bishintulule malu a kale, tudi mua kutela njila yakenzabu.

Ki nganu bintu bia kupana ne biluilu bia basalayi biakapitshila mu njila minene ya bena Lomo eyi to. Mulongi wa bifundu bia kale Romolo Staccioli udi wamba ne: njila ayi “yakambuluisha bua kutangalaja ngenyi, dimanya kuenza ne malongesha a nkindi ne a bitendelelu,” too ne a bena Kristo.

Mu bikondo bia kale, bavua bangata njila ya bena Lomo bu bintu binene. Munkatshi mua bidimu bia bungi, bena Lomo bakenza njila mimpe ya bungi ivua yonso misangisha ne bule bua kilometre mipite pa 80 000 mu tshipapu tshidi tshiangata lelu matunga mapite pa 30.

Njila munene wa kumpala (peshi via publica, udibu mua kubikila lelu ne: autoroute) uvua Njila wa Apio (Via Appia). Bavua bamumanye bu njila mutambe buimpe ne uvua utuangaja tshimenga tshia Lomo ne tshia Brundisium (tshidibu babikila lelu ne: Brindisi), tshidi ne tshitudilu tshia mazuwa avua aya ku matunga a ku Est. Njila eu uvua ne dîna dia Appius Claudius Caecus, munene wa bena Lomo wakatuadija kumuasa bu mu 312 kumpala kua bikondo bietu ebi. Bua kufika ku Lomo, bantu bavua balonda kabidi njila wa Via Salaria ne wa Via Flaminia, yonso ibidi ivua iya ku Est mitangile ku Mbuu wa Adriatike, ifikisha ku matunga a Balkan ne ku bitupa bidi misulu ya Rhin ne Danube ipitshila. Njila wa Via Aurelia uvua uya ku Nord mutangile mu Gaule ne mu Ibérie, ne njila wa Via Ostiensis uvua uya yeye mutangile ku Ostie, tshitudilu tshia mazuwa tshivua bena Lomo batamba kuyila anyi kupingana mu Afrike.

Mudimu munene wa bena Lomo wa dienza njila

Njila ivua anu ne diambuluisha dia bungi bua tshimenga tshia Lomo nansha kumpala kua benamu kutuadija kupanda njila mikuabu. Bakasa tshimenga etshi muaba uvua njila ya kale ituilangana, pa tshisabu tshimuepele tshia ku makasa tshia kuinshi kua Musulu wa Tibre. Bilondeshile mikanda ya kale, bena Lomo bakatentula ngenzelu wa bena Carthage bua kulengeja njila ikavuaku. Kadi mu bulelela bantu bakadianjidila bena Lomo mu dienza dia njila bavua pamuapa ba-Etruske. Bishadile bia njila yakenzabu bitshidi anu bimueneka. Kabidi, kumpala kua bena Lomo, kukavua tujila tua bungi tuvua bantu batamba kupitshila mu tshitupa atshi. Tuvua tuambuluisha bua kufila bimuna mu mpata mishilangane. Nansha nanku, bivua bikole bua kuendela mu tujila etu bualu tuvua ne mpuishi ya bungi mu mushipu ne bitotshi mu mvula. Bena Lomo bavua batamba kuashila njila yabu pa tuine tujila etu.

Njila ya bena Lomo ivua mipanda bimpe ne mienza bua ikale mikole, miakane ne milenga. Bavua bayenze bimpe bua kutuangaja musoko umue ne mukuabu ku diambuluisha dia njila wa tshikoso menemene. Ke bualu kayi kuvua kabidi njila ya bungi milulame kadi mile. Kadi misangu ya bungi, njila ivua ne bua kulonda muvua maloba mikale. Tshilejilu mu miaba ya mikuna, bamanyi bena Lomo bavua benza njila wenda ulonda pambidi pa mukuna muaba uvuabi bikumbana kuenza nanku, balonda luseke lua mukuna luvua lutangile ku dîba. Bua bantu bavua benda mu njila ayi, ngenzelu eu uvua utamba kukepesha lutatu luvua mua kumueneka bua mvula anyi mpepele mikole.

Kadi, mmushindu kayi mene uvua bena Lomo benza njila yabu eyi? Bavua bayenza mu mishindu mishilangane. Tumonayi mpindieu mushindu  munene uvuabu bayenza anu bu mudi bishadile bidibu bakalule mu buloba bileja.

Bangabanga bavua banji kujadika kuvua njila ne bua kupitshila. Batangidi ba bitupa bia maloba ba tshikondo atshi ke bavuabu bapesha mudimu eu. Pashishe, bavua bashila basalayi, bena midimu mikole ne bapika mudimu udi ukosa nyima wa diumbula malaba. Bavua bumbula minkoloji ibidi eu eku eu eku, bashiya pankatshi payi ntanta yeye mukese ngwa santimetre 240, kadi pa tshibidilu bavua bashiya metre 4, anyi mene kupita apu mu bibenda. Bunene bua njila ukavuabu bajikije buvua mua kufika too ne ku metre 10 pa kusangisha ne tujila tua bena makasa ku nseke yonso ibidi. Pashishe bavua bumbusha malaba avua pankatshi pa minkoloji ibidi eyi, pashala pondoke. Pavuabu bafika pa buloba bushindame, bavua buuja njila au ne milongo isatu anyi inayi ya bintu bishilangane. Mulongo wa kumpala bavua bawenza ne mabue a manene. Mulongo uvua ulonda uvua wa mabue mafinunuke anyi mabatalale, pamuapa malamakaja ne sima. Pa mutu pa bionso ebi bavua balua kubetakaja nsoka anyi nsakalabue.

 Imue njila ya bena Lomo ivua anu ne nsakalabue mibetakaja bimpe pa mutu. Kadi njila ivua mibeta mabue pa mutu ke ivua itamba kukemesha bantu ba kale. Njila ya mushindu eu ivua mienza pa mutu ne mabue manene a bipeyipeyi avuabu batamba kupeta ku mbuebue ya muaba uvuabu. Bavua bayenza milundamane kakese pa mutu, bua mâyi a mvula kupuekawu bimpe mu mikidi ivua ku nseke yonso ya njila. Ngenzelu eu mmuambuluishe bua njila minene eyi kuikalayi mikole ne bua imue ya kudiyi kushalayi too ne lelu.

Bidimu bitue ku 900 kunyima kua bobu bamane kuenza Njila wa Apio, Procopius mufundi wa malu a kale muena Byzance wakamba bua njila eu ne: uvua “muimpe mutambe.” Wakafunda bua mabue a bipeyipeyi avua pa mutu pa njila eu ne: “Nansha mukadiku kupite bidimu bia bungi menemene ne mudi matempu a bungi mapitshilapu ku dituku ku dituku, adi amueneka anu mimpe ne ki mmajimije bufinuke buawu.”

Mmushindu kayi uvua njila eyi mua kupita muaba uvua bipumbishi bu mudi misulu? Bilamba biakambuluisha bikole ne bimue bia kudibi bitshidiku too ne lelu, bijadika nunku dimanya dia pa buadi dia bena Lomo ba kale. Ne imue misangu, bantu ki mbatambe kumanya njila ya muinshi mua buloba ya bena Lomo, kadi dipanda dia njila eyi divua ditambe bukole pa kumona dimanya dia bantu ne bintu bia mudimu bivuabu nabi tshikondo atshi. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Dimanya dia bena Lomo . . . diakafikisha ku dienza bintu bivua ne bua kushala bia pa buabi munkatshi mua bidimu bia bungi menemene.” Tuangate tshilejilu tshia njila wa muinshi mua buloba wa ku Furlo mu njila wa Via Flaminia. Kale mu 78 mu bikondo bietu ebi, bamanyi bakalongolola bimpe bua kuenza njila wa muinshi mua buloba uvua ne bua kuikala ne metre 40 mu bule, 5 mu butshiama ne mu butumbuke. Bobu bamane kulongolola nunku, bakumbula njila eu mu lubuebue lukole. Bulelela eu uvua mudimu munene wa dikema, pa kumona biamu bia mudimu bivuabu nabi tshikondo atshi. Kulongolola njila mushindu eu kuvua umue wa ku midimu mitambe bunene yakenza bantu.

Bantu bakapitshilamu, ne ditangalaja dia ngenyi

Basalayi ne bangenda-mushinga, bayishi ne bendakanyi, bena manayi ne baluanganyi bonso bakapitshila mu njila eyi. Bantu bavua benda lua makasa bavua mua kuenza kilometre 25 anyi 30 ku dituku. Bena ngendu bavua mua kumanya ntanta ya miaba pa kutangila pa makunji manene a mabue avua ku njila ne avua aleja ntanta pankatshi pa muaba umue ne mukuabu. Makunji aa avua masonga mishindu mishilangane, kadi a bungi avua a mavungamane, ne bavua baasa ntanta wa metre 1 480 dimue ne dikuabu. Kuvua kabidi miaba  ya kuikishila ivua bena ngendu mua kushintuluila tubalu, kusumba bintu bia kudia anyi kupeta muaba wa kulala imue misangu. Minga miaba ivua yambuluisha mushindu eu yakadiunda ne kulua misoko ya bantu.

Bidimu bikese panyima pa diledibua dia Yezu, Kaisa Augusto wakabangisha midimu ya dilama dia njila eyi. Wakateka bena mudimu bavua ne bua kutangila njila umue anyi ya bungi. Wakashisha pa tshisalu tshia mu Lomo dikunji divuabu babikila ne: miliarium aureum, peshi dikunji dia ngolo. Dikunji edi divua difunda ne maleta a tshiamu tshikunze ke divua ndekelu wa njila yonso ya bena Lomo mu ditunga dia Italie. Augusto wakenza kabidi bua bantu kuikalabu bamona twarte tua njila yonso ya mu ampire mujima. Bidi bimueneka ne: ndongoluelu eu uvua muakanyine bua majinga a bantu ne uvua upetangana ne mikenji ya tshikondo atshi.

Bamue bena ngendu ba kale bavua mene benza mudimu ne mikanda ivua ileja njila ya kuendela bua kupepeja luendu luabu. Bavua bafunde mu mikanda eyi malu bu mudi ntanta ivua pankatshi pa miaba ya dikishila ne bintu bivuabu mua kupeta miaba eyi. Kadi bantu bonso kabavua mua kupeta mikanda eyi bualu ivua minangula mushinga.

Nansha nanku, bena Kristo bayishi ba lumu luimpe bakalongolola ne bakenza ngendu mile ya bungi. Mupostolo Paulo, anu bu bantu bakuabu ba mu tshikondo tshiende, uvua ne tshibidilu tshia kuenzela ngendu pa mâyi pavuaye uya mutangile ku Est bua kubabidila mpepele ya bungi ivuaku. (Bienzedi 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Mu mbuu wa Mediterane, mpepele eyi itu ituta ifuma ku Ouest mu muvu wa luya. Kadi pavua Paulo wenza luendu mutangile ku Ouest, misangu mivule uvua ulonda njila ya bena Lomo pa buloba bume. Eu ke mushindu wakalongololaye luendu luende luibidi ne luisatu lua bumisionere. (Bienzedi 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Bu mu tshidimu tshia 59 bikondo bietu ebi, mupostolo Paulo wakenza luendu pa kulonda Njila wa Apio mutangile ku Lomo, kupetanganaye ne bena Kristo nende ku Tshialu, peshi Tshisalu tshia Apio, tshivua mutantshi wa kilometre 74 ne Lomo ku Est batangile lua ku Sud. Bakuabu bavua bamuindile mutantshi wa kilometre 14 pabuipi ne Lomo ku Nzubu Isatu ya Tshilala Benyi kuvua bantu bikishila. (Bienzedi 28:13-15) Bu mu 60 bikondo bietu ebi, Paulo wakafika ku diamba ne: lumu luimpe lukavua luambibue “mu buloba buonso” buvua bumanyike tshikondo atshi. (Kolosai 1:6, 23) Njila eyi yakambuluisha bikole bua kutangalaja lumu luimpe mushindu eu.

Nunku, njila ya bena Lomo yakalua bintu binene ne bia dikema bidi bishale matuku a bungi, ne bidi biambuluishe bua kumuangalaja lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi.​—Matayo 24:14.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 14]

Dikunji dia ku njila dia bena Lomo

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Njila wa Apio kumpenga kua Lomo

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Njila mu Ostie wa kale, mu Italie

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Mishonyi mishiya panshi kudi matempu a kale, mu Autriche

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Tshitupa tshia njila wa bena Lomo tshikale ne makunji, mu Jordanie

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Bishadile bia nkita, mu Njila wa Apio pambelu pa Lomo

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Njila wa muinshi mua buloba wa ku Furlo mu njila wa Via Flaminia, ku luseke lua Marches

[Tshimfuanyi mu mabeji 16, 17]

Tshilamba tshia Tibelio mu njila wa Via Emilia ku Rimini, mu Italie

[Tshimfuanyi mu dibeji 17]

Paulo wakapetangana ne bena Kristo nende ku Tshialu, peshi ku Tshisalu tshia Apio

[Mêyi a dianyisha bua bimfuanyi mu dibeji 15]

Ku dia bakaji, Ostie: © danilo donadoni/​Marka/​age fotostock; ku dia balume, njila muikale ne makunji: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.