Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Timgad​—Tshimenga tshivuabu bapue muoyo tshidi tshisokolola malu atshi

Timgad​—Tshimenga tshivuabu bapue muoyo tshidi tshisokolola malu atshi

MUKEBULUDI kampanda wa muoyo mukole wa mu ditunga dia Écosse diende James Bruce wakakema bua tshivuaye mumone. Pavuaye mufike mu bikulu bia tshipela tshia mu Algérie wakamonamu bimanu bivua bileja ditshimuna dia bena Lomo! Pavua James Bruce mujandule bualu ebu mu tshidimu tshia 1765, kavua mumanye ne: uvua muimane muaba uvua tshimenga tshinene tshia kale tshia Thamugadi tshidibu babikila lelu ne: Timgad tshivua bena Lomo bibake mu Afrike wa ku Nord.

Mu 1881, bidimu bipite pa lukama bimane kupita, bakebuludi ba bintu bia muinshi mua buloba ba mu France bakatuadija kumona bintu bivua bishale mu Timgad. Bakafika ku nkomenu wa se: nansha muvua muaba eu muikale tshipela ne mume, benamu bavua mu nsombelu muimpe ne bavua ne bintu bia mushinga. Kadi ntshinyi tshivua tshisake bena Lomo bua kuibaka tshimenga tshimpe muaba wa buena eu? Mmalongesha kayi atudi mua kupeta bua tshimenga tshia kale etshi ne bua benamu?

TSHIPATSHILA TSHISOKOME TSHIA MALU A TSHIDIDI

Pavua bena Lomo batungunuka ne kualabaja bukokeshi mu Afrike wa ku Nord mu bidimu lukama kumpala kua bikondo bietu ebi, bakatuilangana ne buluishi bukole bua bisamba bivua kabiyi ne muaba wa kusomba musunguluke. Mmunyi muvua bena Lomo mua kusomba mu ditalala ne bantu abu? Tshia kumpala, tshiluilu tshisatu tshia basalayi ba Augustin tshiakibaka tumponya tua bungi ne tuzubu tua balami mu tshitupa tshinene tshivua ne mikuna tshidi lelu ku nord kua Algérie. Pashishe, bakibaka tshimenga tshia Timgad, kadi ne tshipatshila tshikuabu.

Bantu bonso bavua bamanye ne: bena Lomo bavua bibake tshimenga tshia Timgad bua kutekamu basalayi bakavua batshioke, kadi mu bulelela, bavua bibake tshimenga etshi ne lungenyi lua kutekesha buluishi bua bena muaba au. Tshipatshila tshiabu etshi tshiakakumbana. Nsombelu muimpe uvua mu Timgad wakatuadija kukoka diakamue bantu ba muaba au bua kulua mu tshimenga etshi ne kupana bintu biabu. Bu muvuabu basue kusomba mu Timgad muaba uvua mulongolola anu bua bena Lomo, bena muaba au ba bungi bakabuela ku busalayi bua bidimu 25 ne tshipatshila tshia kuluabu pabu bena Lomo ne bana babu.

Bu muvua bamue bena mu Afrike balue bena Lomo, bakapeta too ne mianzu minene mu tshimenga tshia Timgad anyi mu bimenga bikuabu bivua ku bukokeshi bua bena Lomo. Lungenyi lua bena Lomo lua kukuata bena muaba au mu buteyi luakakumbana bualu anu bidimu makumi atanu bobu bamane kuasa tshimenga tshia Timgad etshi, bena Afrike wa ku Nord ke bavua basombamu ba bungi.

MUVUA BENA LOMO BAKUATE BANTU MU BUTEYI

Muaba wa tshisalu muikale ne mbalanda mimpe ne magazin

Mmunyi muvua bena Lomo bafike ku dikuata bantu ba muaba au mu buteyi ne lukasa luonso? Bua bualu bumue ebu: bavua basue ne: bantu bonso bikale mu mulongo umue bilondeshile dilongesha dia Ciceron wa mu bukalenge bua Lomo. Basalayi ba bena Lomo bakavua batshioke ne bena mu Afrike bavua babanyangane buloba mu mushindu umue. Tshimenga tshivua tshilongolola bimpe, ne nzubu ya bunene bua tshipapu tshia metre 20 mikosolola ne njila mibumbakane. Kakuyi mpata mushindu uvuabu bakosolola tshipapu etshi ne bulongame uvua usankisha bena muaba au.

Anu bu mu bimenga bia bungi bia bena Lomo, bantu ba mu tshimenga etshi bavua batuilangana matuku a tshisalu bua kuteleja ngumu anyi bua kunaya. Bena misoko ya pabuipi ne tshimenga etshi tshivua ne mikuna bavua mua kuikala badifuanyikija kakuyi mpata bendela mu mbalanda idi ne ditalaji dituku dia munya mukole anyi banaya mu tshimue tshia ku bina bia mâyi bivua bantu buowa tshianana ne bumvua mudi mâyi apueka. Bavua mua kuikala imue misangu badimona basombe kumpenga kua bina bia mâyi bua kupitshisha kapepe ne kusanka ne balunda. Bionso ebi, bivua mua kuikala bu tshilota kudibu.

Bibumba bia nkita bikale ne nzambi wa mitu isatu

Manaya avuabu benza kumpala kua bantu bonso avua pawu akoka bantu. Bavua ne muaba wa manaya uvua ukumbana bantu bapite pa 3 500, uvua ukumbana bantu ba bungi ba mu tshimenga tshia Timgad ne ba mu bimenga bia kumpenga. Pa tshinayilu, banayi bavua basaka bantu bua banange manaya a bena Lomo avua misangu ya bungi ne malu a buendenda ne a tshikisu.

Ntendelelu wa bena Lomo uvua pende ne buenzeji. Panshi pa muaba au ne bimanu bia bina bia mâyi bivua bilengeja ne bintu bia bungi bivua bileja malu a mu mianu ya bampangano. Bu muvua kunaya mu mâyi kuikala bualu buimpe mu nsombelu wa dituku dionso, bantu ba mu tshimenga atshi bakatuadija kuanyisha ku kakese ku kakese nzambi ya bena Lomo ne ntendelelu wabu. Meji a kusaka bena mu Afrike bua kuibidilanganabu ne bilele bia bena Lomo avuaku, ke bualu kayi misangu ya bungi bavua balengeja bibumba bia ku nkita ne bimfuanyi bia mitu isatu bia muaba au ne bia nzambi ya bena Lomo.

MUAKAFIKABU KU DIPUA TSHIMENGA TSHIMPE ETSHI MUOYO

Panyima pa mukalenge Trajan mumane kuasa tshimenga mu bidimu lukama bikondo bietu ebi, bena Lomo bakakankamija bantu bua bikale badima nteta, benza mafuta a olive ne mvinyo mu Afrike wa ku Nord. Tshitupa atshi tshiakalua mu matuku makese muaba uvua ne nteta ya bungi, mafuta a olive ne mvinyo bua kuambuluisha nabi bukalenge bua bena Lomo. Anu bu bimenga bikuabu bivua ku bukokeshi bua Lomo, Timgad wakalubuluka mu bukokeshi bua bena Lomo. Mu bungi bua matuku, bantu ba mu Timgad bakavula ne tshimenga kudiunda bikole kupita too ne mikalu yatshi.

Bantu bavua basombe mu tshimenga ne bena buloba bavua baye kumpala mu malu a mishinga ne bena Loma, kadi babidime ba muaba au bavua bobu bapeta bintu bikese. Mu siekele muisatu bikondo bietu ebi, kansungansunga ne dibanda dia bitadi mushinga biakajudija bimvundu munkatshi mua kasumbu kakese ka babidime. Bamue ba kudibu, bakavua bena Katolike bakaya kudisangisha ne bena mu tshitendelelu tshia Donat (bavua badiambu mudibu bena Kristo) bavua babenge tshitendelelu tshia Katolike bua didia dia mishiku.​—Tangila kazubu ka ne: “ Tshitendelelu tshia Donat​—Ki ‘ntshitendelelu tshilelela’ to.”

Panyima pa bidimu nkama bia bimvundu bia bitendelelu, mvita ne malu a tshinyangu, bena Lomo bakajimija buenzeji buvuabu nabu ku Nord kua Afrike. Mu siekele muisambombo bikondo bietu ebi, bisa bia bena Arabe bia muaba au biakosha tshimenga tshia Timgad ne mu kupita kua bidimu bobu kutshipua muoyo munkatshi mua bidimu bipite pa 1 000.

“KE NSOMBELU MUIMPE EU!”

Mêyi mafunda mu muakulu wa Latin muaba uvua bantu ba bungi badisangisha, avua amba ne: “kukuata nyama, kuowa mâyi, kunaya ne kuseka ke nsombelu muimpe!”

Bakebuludi ba bintu bia mu buloba bavua baye kukeba bintu bia muaba uvua Timgad bakasanka pavuabu bapete mêyi kampanda mafunda mu muakulu wa Latin muaba uvua bantu ba bungi badisangisha. Mêyi au avua amba ne: “kukuata nyama, kuowa mâyi, kunaya ne kuseka ke nsombelu muimpe!” Mumanyi kampanda wa malu a kale wa mu France wakamba ne: nansha mudi bualu ebu “bumvuika bu lungenyi lua nkindi ludi pamuapa kaluyi ne mushinga, bamue bantu badi baluangata bu lungenyi lua meji.”

Mu bulelela, bena Lomo bavua ne nsombelu wa mushindu eu mu tshikondo kampanda. Mu bidimu lukama bia kumpala mupostolo Paulo wakakula bua bantu bavua ne nsombelu uvua ne lungenyi lua nkindi lua ne: “tudiayi, tunuayi, bualu malaba netufue.” Nansha muvua bena Lomo batendelela, bavua basue bikole masanka a mpindieu, kabayi batamba kudifila ku tshipatshila tshilelela tshia muoyo. Paulo wakadimuija bena Kristo nende bua kudimukila bantu ba mushindu eu pakambaye ne: “Kabanudingi to. Malunda mabi adi anyanga bibidilu bimpe.”​—1 Kolinto 15:32, 33.

Nansha muvua bena mu tshimenga tshia Timgad ne muoyo kukadi bidimu bitue ku 1 500, mmuenenu wa bantu bua muoyo ki mmushintuluke bikole to. Bantu ba bungi lelu mbasue kuikala ne nsombelu wa lelu lelu. Mbasue lungenyi lua bena Lomo lua kuenza malu onso kabayi batangila bipeta bidi mua kubafikila. Kadi Bible udi utuleja malu patoke padiye wamba ne: “Malu a pa buloba ebu adi enda ashintulukangana.” Ke bualu kayi udi utulomba bua ‘kubenga kudinamu ne kasuki.’​—1 Kolinto 7:31.

Dibutuka dia tshimenga tshia Timgad didi dijadika ne: disanka dilelela ne nsombelu muimpe kabiena bishindamene mu mêyi avuabu bafunde avuabu bapete mu lusenga lua ku Nord kua Afrike. Kadi ndishindamene pa tshidi Bible utuvuluija etshi: “buloba budi bupita ne majinga abu kabidi, kadi muntu udi wenza disua dia Nzambi, udi ushala kashidi.”​—1 Yone 2:17.